Špania Dolina
Špania Dolina (do 1927 także Baňa, niem. Herrengrund, węg. Úrvölgy, do 1882 Urvölgy) – wieś (obec) w środkowej Słowacji w kraju bańskobystrzyckim, w powiecie Bańska Bystrzyca, ok. 11 km na północ od Bańskiej Bystrzycy; liczy 189 mieszkańców (2011 r.). Centrum leży na wysokości 730 m n.p.m. Dawna osada górnicza i centrum wydobycia rud miedzi. Od 10 stycznia 1979 r. rezerwat architektury ludowej, w którym zinwentaryzowano 76 chronionych obiektów[6].
 Widok na Szpanią Dolinę ze szczytu Panský diel (1100 m n.p.m.), w centrum widoczna hałda. W tle zaśnieżony masyw Krížnej w Wielkiej Fatrze | |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Kraj | |||
| Powiat | |||
| Starosta |
Martina Wilhelmerová[1] | ||
| Powierzchnia |
12,72[2] km² | ||
| Wysokość |
711[3] m n.p.m. | ||
| Populacja (2023) • liczba ludności • gęstość |
|||
| Nr kierunkowy |
+421 48[3] | ||
| Kod pocztowy |
974 15[3] | ||
| Tablice rejestracyjne |
BB | ||
Położenie na mapie kraju bańskobystrzyckiego  | |||
Położenie na mapie Słowacji  | |||
| 48°48′29″N 19°07′59″E/48,808056 19,133056 | |||
| Strona internetowa | |||
Historia edytuj
Pierwsze prace górnicze prowadzono tu już z końcem neolitu (młodszej epoki kamiennej). Świadczą o tym liczne znalezione tu młoty kamienne. Rozwój tej działalności przypadł na początek epoki brązu. Z 1263 r. pochodzą pierwsze pisemne wzmianki o osadzie, nazywanej wówczas Montana. Później występuje pod nazwą Grueb (1458) i Herrengrund (1535).
Już w XIII w., w miarę wyczerpywania się łożysk powierzchniowych, następuje przejście do wydobycia głębinowego (sztolnie drążone wzdłuż żył). Prawo wydobycia złota i srebra posiadali przedstawiciele rodów Karoli, Jung, Ernst, Königsberger, Mühlstein, Kolmann oraz Lang[7]. Z biegiem XV w. płytkie złoża wyczerpały się. W 1494 r. szpaniodoliński rewir górniczy przejęła nowo utworzona spółka „Der Ungarischer Handel”, utworzona przez Jana Thurzo i Jakuba Fuggera. W 1496 r. Jan Thurzo uruchomił pierwszy szyb wydobywczy „Ferdynand”. Następnie spółka wprowadziła napęd wodny do wydobywania urobku i pomp odwadniających kopalnie. W okresie jej istnienia (do 1546 r.) Bańska Bystrzyca była ośrodkiem zarządzania i obsługi górniczych osad: Szpania Dolina, Piesky (dziś już zanikłej) i Staré Hory. W tym czasie bańskobystrzycki „kombinat” górniczo-hutniczy był największym producentem miedzi na świecie. W samej tylko Szpaniej Dolinie zatrudniał ok. 2 tys. pracowników[6]. Szacuje się, że w latach 1494–1545 z tutejszego złoża wydobyto ok. 67 tys. ton miedzi, a wraz z nią znaczne ilości srebra.
Zakończenie eksploatacji rud miedzi w Szpaniej Dolinie miało miejsce w 1888 r. W 1964 r. rozpoczęto przeróbkę materiału ze starych hałd w Pieskach i Richtarovej, dowożonego do Szpaniej Doliny kolejką wąskotorową. W 1970 r. miejscowość miała jeszcze 473 stałych mieszkańców. W 1986 r. nastąpił koniec tej działalności. Przez kilkanaście lat zakład przerabiał potem jeszcze rudy ołowiu z Malachova. Obecnie jest już nieczynny.
Zabytki edytuj
- Kościół Przemienienia Pańskiego, katolicki. Murowany, jednonawowy, zbudowany na wzniesieniu nad centrum dawnej osady górniczej. Pierwotny kościół (dzisiejsze prezbiterium) został wybudowany w stylu romańskim i poświęcony w 1254 r. W 1593 r. przebudowany w stylu gotyckim i powiększony przez dobudowę dzisiejszej nawy z dwiema kaplicami bocznymi (Męki Pańskiej i Bożego Grobu). W 1723 r. dobudowano wieżę, na którą przeniesiono dzwony ze starej dzwonnicy zwanej Filágoria, w tym ważący 1596 kg dzwon z 1619 r. (zarekwirowany w 1916 r.). Wystrój wnętrza barokowy z połowy XVIII w. Kościół został odnowiony w latach 1821–1824. Wnętrze wymalowane w 1934 r. przez znanego słowackiego malarza Jozefa Hanulę. Kościół otoczony jest murem obronnym z I połowy XVI w., do którego nawiązują sąsiednie budowle: dawna baszta „turecka” z 1644 r., później przebudowana na cele mieszkalne, a także budynek dawnej fary – pierwotnie późnorenesansowej, z połowy XVII w. Wiodą do niego z Rynku XVII-wieczne kryte, drewniane schody o 162 dębowych stopniach.
- Klopačka, czyli budynek nadzoru kopalń z XVI w. Właściwa klopačka była to poziomo zawieszona deska z twardego drewna, w którą uderzano drewnianym młotkiem zwołując górników do pracy lub w innym ważnym celu. Znajdowała się w wysokiej, czworobocznej wieżyczce, wznoszącej się nad budynkiem. Po pożarze z 1981 r. budynek odbudowano z zachowaniem renesansowego wystroju fasady. Obecnie mieści się tu pensjonat z restauracją oraz niewielka ekspozycja poświęcona górniczej historii osady[8].
- Domy górników z XVI – XVIII w. – drewniane, konstrukcji zrębowej, kryte gontem, z wysokimi kominami. Często oklejone gliną i malowane na biało. Wznoszone na kamiennych podmurówkach, ze względu na stromość stoków często znacznej wysokości. Łącznie na terenie wsi znajduje się 78 budynków mieszkalnych chronionych jako zabytki.
- Sztolnie wydobywcze i odwadniające, budowane od końca XV do początków XIX w., w tym położona w samym centrum tzw. Denna štôlňa (Sztolnia Dzienna), którą w 1764 r. odwiedzili przyszli cesarze Józef II i Leopold II.
- Pozostałości akweduktu z XVI – XVIII w., wiodącego aż spod grzbietu Niżnych Tatr wodę, niezbędną do poruszania kół wodnych, napędzających urządzenia górnicze i hutnicze (słabo widoczne w terenie).
- Wielka, górująca nad wsią hałda skały płonnej dawnej kopalni „Maksymilian”, funkcjonującej w latach 1563–1810.
Przypisy edytuj
- ↑ Zoznam zvolených starostov a primátorov podľa obcí, miest a mestských častí. Štatistický úrad Slovenskej republiky, 2014. [dostęp 2017-11-27]. (słow.).
- ↑ Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Hustota obyvateľstva - obce. www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7014rr_obc: 12,72S_SK, om7014rr_ukaz: Rozloha (Štvorcový meter).
- ↑ a b c Statistical Office of the Slovak Republic: Základná charakteristika. 2015-04-17. [dostęp 2022-03-31]. (słow.).
- ↑ Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Počet obyvateľov podľa pohlavia - obce (ročne). www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7101rr_obc: AREAS_SK.
- ↑ Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Hustota obyvateľstva - obce. www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7014rr_obc: AREAS_SK.
- ↑ a b Kiripolský František: Špania Dolina – pamiatková rezervácia ľudovej architektúry, w: „Krásy Slovenska” R. LVI, nr 7/79, s. 327–328.
- ↑ Historia regionu. [dostęp 2017-09-24]. (słow.).
- ↑ Barański Mirosław J.: Miedzianą ścieżką przez Szpanią Dolinę, w: „Gazeta Górska” R. XXIII, nr 3 (91), lato 2015, s. 36–39.
Bibliografia edytuj
- Bédi Daniel: Kostol Premenenia Pána. 750. výročie posvätenia Špaňodolinského kostola, w: „Bystrický Permon” R. II, číslo 2, jún 2004, s. 1 i 3.
- Adamec Vladimír, Jedličková Nora: Slovensko. Turistický lexikon. wyd. Šport, slovenské telovýchovné vydavateľstvo, Bratislava 1991, ISBN 80-7096-152-X.
- Kiripolský František: Špania Dolina – pamiatková rezervácia ľudovej architektúry, w: „Pamiatky a príroda” nr 4 (1979), s. 13–16.
- zbior.: Špania Dolina, w: „Vlastivedný slovník obcí na Slovensku” t. III, wyd. Veda, Bratislava 1978, s. 133–134.