Żmudzini (żmudz. Žemaitē, lit. Žemaičiai) – bałtyjska grupa etniczna posługująca się językiem żmudzkim, zamieszkująca głównie litewską Żmudź.

Żmudzini
ilustracja
Populacja

około 0,5 mln

Miejsce zamieszkania

Litwa

Język

żmudzki

Religia

katolicyzm

Pokrewne

Bałtowie

Plemiona Bałtów ok. 1200 roku[1]

Etymologia nazwy edytuj

W literaturze i w dokumentach termin „Żmudzini” używany jest w różnych znaczeniach, na określenie:

  • wczesnośredniowiecznych plemion żmudzkich, mających własną organizację plemienną i własnych książąt;
  • grupy etnicznej używającej języka żmudzkiego (opisywanego także jako dialekt języka litewskiego[2][3]) i do pewnego stopnia odrębnej kulturowo od Litwinów;
  • mieszkańców Żmudzi, niezależnie od ich identyfikacji narodowej, kulturowej i językowej;
  • szlachty zamieszkującej Żmudź. Nazywała się ona Żmudzinami, walczyła o pewną autonomię od Rzeczypospolitej i Litwy, używała jednak języka polskiego i identyfikowała się z kulturą polską i Rzecząpospolitą[potrzebny przypis];
  • osób deklarujących narodowość żmudzką.

Nazwa „Żmudzini” wywodzi się od słowa Žemai, czyli „nisko”, gdyż plemiona żmudzkie zamieszkiwały nizinne tereny dzisiejszej Litwy. (Mieszkańców obszarów dorzecza górnego Niemna, o bardziej zróżnicowanej morfologii, wyżynnej, nazywano natomiast Auksztotami, od wyrazu auksztas, znaczącego „wysoki”. W późniejszych wiekach termin „Auksztot” zanikł i ludność tę nazywano po prostu Litwinami.)

Historia edytuj

Plemiona żmudzkie do XII wieku były niezależne, rządzone przez książąt, choć przy wciąż dużym znaczeniu systemu rodowego. Od początku XIII wieku ziemie Żmudzinów w coraz większym stopniu najeżdżały wojska zakonu kawalerów mieczowych, a od roku 1237 Krzyżaków. Pomimo pewnych sukcesów Żmudzinów i innych sprzymierzonych plemion bałtyckich w walce z „krucjatami” (zwycięstwa pod Szawlami w 1236 i pod Durben w 1260) układ sił niekorzystny dla Żmudzinów wymusił na nich poddanie się około 1240 roku władzy formującego się pod berłem Mendoga państwa litewskiego.

Mendog usunął głównych książąt żmudzkich i zapoczątkował późniejszą praktykę władców litewskich cedowania praw do Żmudzi na rzecz zakonów w zamian za doraźne korzyści polityczne. Od tej pory Żmudzini byli na przemian poddanymi wielkich książąt litewskich albo mistrzów zakonu krzyżackiego. Sytuacja ta nominalnie trwała nawet po zwycięstwie grunwaldzkim w 1410, gdyż zakon zwrócił wtedy Żmudź, ale – zgodnie z traktatem – tylko na czas życia Jagiełły i Witolda (dożywocie). Dopiero po traktatach z 1422 i 1431 Żmudzini stali się na stałe poddanymi Wielkiego Księstwa, a potem i Rzeczypospolitej. Tak długi okres zmiennej przynależności państwowej i kulturowej, częste odstępowanie Żmudzinów przez Litwę i ciągłe walki przeciw najeźdźcom ukształtowały poczucie niezależności od ludów sąsiednich, w tym Litwinów.

Ze względu na surowość krzyżackich rządów, różnice kulturowe i przede wszystkim próby narzucenia obcej religii Żmudzini stale sprzeciwiali się władzy zakonu, najpierw walcząc z nią w sojuszu z plemionami bałtyckimi, zwłaszcza z Litwinami, potem zaś, gdy popadli w zależność od Krzyżaków, wzniecając powstania.

Związki z Polakami edytuj

Żmudzini w wiekach XIV i XV postrzegani byli jako odrębna grupa etniczna – w ten sposób pisał o nich Długosz, podkreślając zarazem bliskie związki Żmudzinów z Litwinami i Jaćwingami. Tak też przedstawiała Żmudzinów dyplomacja polska i litewska, rozprzestrzeniając dramatyczną skargę Żmudzinów na zakon krzyżacki w 1404 roku. Żmudzinów od Litwinów różniły w tym czasie głównie stosunek do chrześcijaństwa, które Litwini przyjęli szybciej i chętniej, oraz znaczna rusycyzacja elit litewskich, wyobcowująca Żmudzinów zajmujących ziemie odległe od wpływów ruskich. Nawet litewski wiersz z 1529:

Polsza kwitniet łacinoju
Litwa kwitniet ruszczinoju
Bez toj w Polsze nie priebudiesz
Bez siej w Litwie błaznom budiesz

komentuje używanie języka ruskiego jako urzędowego w Wielkim Księstwie.

 
Góra Krzyży pod Szawlami, upamiętniająca chrzest Żmudzi

Po przyłączeniu Żmudzi do Litwy w 1410 podjęto próby chrystianizacji mieszkańców. W 1413 oficjalnie ogłoszono przyjęcie katolicyzmu przez Żmudzinów. Był to jeden z ostatnich narodów Europy, które przyjęły chrześcijaństwo. Napotkało to opór wśród ludności żmudzkiej, kojarzącej katolicyzm z wrogimi Krzyżakami i przywiązanej do wiary przodków. W 1418 i 1441 Żmudzini wszczęli powstania antychrześcijańskie i antylitewskie.

Dążenia do autonomii edytuj

Tendencje do autonomizmu Żmudzinów zostały zaakceptowane w 1441, gdy uznano Żmudź za odrębną jednostkę Wielkiego Księstwa. W 1492 szlachta żmudzka wywalczyła odrębne przywileje względem litewskiej, w 1529 zaś ludność nieszlachecka zyskała własną ustawę. W XVI wieku częste były mniej lub bardziej skuteczne inicjatywy posłów żmudzkich na sejm litewski zmierzające do uzyskania kolejnych przywilejów i praw odrębnościowych[4]. W konsekwencji Żmudzini w XVI wieku posiadali autonomiczną i odrębną strukturalnie administrację, szereg przywilejów dla chłopstwa, które w dużym stopniu zachowało status wolnych ludzi (spora ich część ostatecznie stała się szlachtą zagrodową) oraz odrębność sądowniczą wyrażoną zapisem w konstytucji litewskiej z 1581 o utworzeniu Sądu Głównego w Rosieniach, niezależnego od Sądu Głównego Litwy (z tej jednak sami zrezygnowali w zamian za zwiększony parytet w obsadzaniu litewskich władz sądowniczych)[4]. Wyrazem odrębności Żmudzi było nazywanie tej krainy Księstwem Żmudzkim[4].

W XVII i XVIII wieku nastąpiła polonizacja szlachty i duchowieństwa żmudzkiego, na podobieństwo litewskiej[5], przy zachowaniu poczucia odrębności regionalnej. Szlachta żmudzka w stosunku do reszty Wielkiego Księstwa była inicjatorką i najbardziej aktywnym uczestnikiem insurekcji kościuszkowskiej, powstania listopadowego i powstania styczniowego[5]. Chłopstwo zachowało język żmudzki i ludową kulturę o cechach kultur bałtyckich, tym niemniej dość aktywnie brało udział we wspomnianych powstaniach, bardziej jednak ze względu na racje religijne i społeczne aniżeli narodowościowe[5]. W 1831 istniało już wśród ludności chłopskiej poczucie odrębności narodowej – w anonimowej pieśni żmudzkiej z tamtego roku pt. Gieysmie żiemaycziu Telszu pawieta wayno metu 1831 (Pieśń Żmudzinów powiatu telszewskiego w czasie wojny 1831) mówi się o braterstwie Polaków, Litwinów i Żmudzinów. W 1857 narodowość żmudzką deklarowało 419 tysięcy osób, w 1897 językiem żmudzkim mówiło w guberni kowieńskiej 445 tysięcy osób[6].

Stan obecny edytuj

Obecnie deklaracje narodowości żmudzkiej nie są uznawane przez rząd Litwy i nie są wpisywane do dokumentów[7], mimo że narodowość tę deklaruje około 0,5 miliona osób.

Od początku XXI wieku działają na Litwie grupy (Stowarzyszenie „Żmudzini byli, są i będą” i Ruch Żmudzki) żądające uznania Żmudzinów za narodowość[8][9].

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Linguistic and Historic Background. W: Marija Gimbutas: The Balts. London: Thames & Hudson, 1963, s. 21.
  2. Dr. Juozas Pabrėža: "Stipriausia kalba Lietuvoje yra žemaičių". santarve.lt. [dostęp 2019-09-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-05-03)]. (lit.).
  3. László Marácz, Mireille Rosello: Multilingual Europe, Multilingual Europeans. 2012, s. 177, 183. ISBN 978-94-012-0803-1. (ang.).
  4. a b c A. Wyczański: Polska w epoce Odrodzenia. Wiedza Powszechna, 1986.
  5. a b c J. Gierowski: Historia Polski 1764-1864. PWN, 1983.
  6. Petrulis, Valdas (2005). „Žemaitijos etninės savimonės regiono erdvinė struktūra”. Geografijos metraštis 38: 163-175. ISSN 0132-3156.
  7. Lrytas.lt (2007-06-04). Žemaičio tautybė – vos porai dienų.
  8. Żmudzini chcą być uznani za naród. Gazeta Wyborcza 2 VIII 2007.
  9. Żmudzini chcą być narodem. Gazeta Wyborcza 21 IV 2008.

Linki zewnętrzne edytuj