4 Regiment Pieszy Buławy Wielkiej Koronnej
4 Regiment Pieszy Buławy Wielkiej Koronnej – oddział piechoty armii koronnej wojska I Rzeczypospolitej.
| Historia | |
| Państwo | |
|---|---|
| Nazwa wyróżniająca |
Buławy Wielkiej Koronnej |
| Dowódcy | |
| Pierwszy | |
| Ostatni | |
| Działania zbrojne | |
| Wojna w obronie Konstytucji 3 maja Powstanie kościuszkowskie | |
| Organizacja | |
| Dyslokacja |
Białystok, Lwów (1771) |
| Podległość | |
Formowanie i zmiany organizacyjne edytuj
Uchwalony na sejmie 1717 roku komput wojska koronnego przewidywał zorganizowanie regimentu buławy wielkiej koronnej w sile 900 porcji[1]. Faktyczny stan regimentu w 1719 roku wynosił 612 żołnierzy, w tym 132 oficerów i podoficerów i 480 szeregowych[2]. Najbardziej okazałych żołnierzy dobierano do kompanii grenadierskich. Z każdych dziesięciu żołnierzy wybierano też starszego szeregowego (gefrajtera). Podoficerów mianował szef regimentu spośród zaproponowanych przez kapitanów żołnierzy wyróżniających się i piśmiennych, a oficerów mianował hetman na wniosek szefa jednostki[3].
W 1755 roku liczył 458 żołnierzy, w tym 378 szeregowych[2].
Sejm roku 1776 ułożył nowy etat wojska, zmieniając znacznie jego strukturę. Regiment miał liczyć 8 kompanii[a], a w sumie 467 żołnierzy[4]. W 1786 roku liczył 467 żołnierzy[5], a praktycznie 437[6]. Wchodził w skład Dywizji Małopolskiej[7].
W 1786 roku wprowadzono numeracje regimentów piechoty od 1 do 14. Regiment gwardii pozostał bez numeru[8].
Reformy Sejmu Wielkiego zwiększyły stany polskiej piechoty w poszczególnych regimentach. Etaty z października 1789 i maja 1792 roku zakładały istnienie regimentu składającego się z dwunastu kompanii uszykowanych w trzy bataliony[9], w tym jeden grenadierski i dwa fizylierskie. W praktyce nigdy takiej organizacji nie osiągnięto[10]. W przededniu wojna w obronie Konstytucji 3 maja 4 regiment piechoty buławy wielkiej koronnej szefostwa Franciszka Branickiego liczył 1315 żołnierzy[11].
Po wybuchu powstania kościuszkowskiego w regimencie zorganizowano trzeci batalion[12].
- Liczebność regimentu
Etatowe i faktyczne zmiany liczebności regimentu po 1777 roku przedstawiały się następująco[13]:
- etat z 1777 — 467 żołnierzy
- faktycznie V 1786 — 455 żołnierzy
- etat z 8 X 1789 — 2153 żołnierzy
- etat tymczasowy z 22 I 1790 — 1440 żołnierzy
- etat wojenny 22 V 1792 — 2169 żołnierzy
- faktycznie 9 VI 1792 — 1315 żołnierzy
- faktycznie IX 1793 — 946 żołnierzy
- etat z 1 III 1794 — 419 żołnierzy
- faktycznie III 1794 — ok. 900 żołnierzy
Liczebność regimentu w 1792 roku wynosiła 1313 osób[14], w marcu 1794 roku 900[14], w maju 874[14], a we wrześniu 1204 żołnierzy[14].
Chorągiew edytuj
- Chorągiew 2 batalionu z 1792 roku
Bławat z tkaniny żółtej jedwabnej, wysokość wzdłuż drzewca 100 cm, szerokość 114 cm. Orzeł Polski, trzymający w szponach prawej nogi miecz, berło w lewej. Napis u góry: "Regiment 4. piechoty", pod orłem: "Batalion 2". Na czterech rogach gorejące granaty o jednym płomieniu. Wkoło chorągwi po brzegach ornament. Wszystkie napisy, ozdoby i orzeł haftowane nićmi srebrnymi. Chorągiew jednostronna. Podług tradycji znajdowała się w 1831 roku znajdowała się przy 4 pułku piechoty liniowej, a przez członków rodziny Bogusławskich złożona została do Gabinetu Archeologicznego przy Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie[15].
Barwa regimentu edytuj
W okresie panowania Sasów, w stosunku do poprzedniego okresu, mundurowanie piechoty polskiej zmieniło się całkowicie. Zniesiono używane dotychczas niebieskie mundury kroju polskiego, a strój żołnierzy upodobniono do saskiego. Mundur oficerów regimentu składał się z pąsowej kurtki sukiennej z wyłogami wyłogami zielonymi, naramiennikami złotymi, guzikami żółtymi[16], białej kamizelki, białych spodni i kamaszy, czarnego kapelusza i trzewików. W okresie od 1 maja do 31 października używano spodni czarnych, zakazano natomiast noszenia spodni płóciennych, które poprzednio były w użyciu[17]. Mundury podoficerów i szeregowych były podobne do oficerskich, z tym że noszono zamiast kamaszy białe pończochy wełniane. Latem podoficerowie i szeregowi używali spodni płóciennych, białych. Pasy skórzane z mosiężnymi klamrami. Płaszcze sukienne w kolorze czerwonym wydawano tylko po dwa dla kompanii na lat sześć, a służyły one wyłącznie wartownikom w okresie od 15 października do 30 kwietnia. Każdy żołnierz nosił tornister i patrontasz z czerwonej skóry. Zarówno oficerowie, jak podoficerowie i szeregowi nosili harcapy przewiązane czarną wstążką[17].
W stroju tym w drugiej połowie XVIII w. zaszły pewne zmiany. Wzorem innych armii zamiast długich kurtek wprowadzono krótkie z rabatami, kapelusze zaś zastąpiły sztywne kaszkiety z blachą mosiężną zawierającą inicjały monarchy[17].
- po 1776: wyłogi ciemnozielone, guziki złote[18]
W roku 1789 zmieniono poważnie krój i kolor mundurów piechoty. Składał on się z kurtki zimowej koloru granatowego z wyłogami zielonymi, naramiennikami złotymi[16], Lejbika białego ze stojącym kołnierzem, w lecie koletu sukiennego w kolorze białym z wykładkami podobnymi do wyłogów, zapinanego na guziki żółte[16] od dołu do góry, długich białych spodni wkładanych do butów kroju węgierskiego, wysokich do kolan i wyciętych z tyłu, a wreszcie z kołpaka okrągłego filcowego, wysokiego na około 30 cm, z sukiennym wierzchem pąsowym, daszkiem i blachą mosiężną z orłem. Żołnierze nosili poza tym halsztuki i naramiennik z czarnej szmelcowanej blachy z nicianym kutasem, jako strój zaś koszarowy — kitle i furażerki. Mundury były o wiele wygodniejsze i pozwalały na większą swobodę ruchów. Strój oficerów różnił się barankowym czarnym obszyciem czapek i galonami. Roczny koszt umundurowania piechura (wraz z przymunderunkiem) wynosił 111 zł[19].
- podczas insurekcji kościuszkowskiej: wyłogi zielone, guziki złote[18].
Uzbrojenie edytuj
Uzbrojenie żołnierza piechoty składało się z karabinu skałkowego z bagnetem oraz pałasza noszonego na czerwonym rzemieniu juchtowym. Podoficerowie mieli pistolety, pałasze i tzw. kurcgewery[b], będących raczej oznaką władzy niż bronią. Oficerowie mieli pistolety i szpady. Cała broń palna i częściowo biała była pochodzenia saskiego. Uzbrojenie to zakupywano na dziesięć lat. W każdej kompanii znajdowały się dwa karabiny zapasowe[20]. W 1775 roku ujednolicono uzbrojenie podoficerów i szeregowych, odbierając tym pierwszym broń krótką, a oficerom pozostawiając jedynie szpady[8].
Żołnierze regimentu edytuj
Regimentem dowodził zazwyczaj pułkownik. Stanowisko szefa regimentu, związane z wielkimi poborami, było najczęściej uważane za synekurę. Szefowie posiadali prawo fortragowania (przedstawiania do awansu) oficerów[21]. Do 1790 roku w sztabie służyło dziesięciu oficerów. Byli to: szef regimentu, pułkownik, podpułkownik, major, regimentskwatermistrz, adiutant, audytor i regimentsfelczer. Szefa i pułkownika w dowodzeniu kompaniami zastępowali kapitanowie sztabowi. W kompaniach było pięciu kapitanów, ośmiu poruczników i ośmiu chorążych. Zatem w regimencie znajdowało się 30 oficerów wyłączając kapelana[10]
.
W 1790 roku pojawił się drugi major i trzeci kapitan sztabowy, ośmiu podporuczników i drugi adiutant. Podniosło to liczbę oficerów do 40 osób[10].
Szefowie regimentu[22]:
- Adam Mikołaj Sieniawski (30 kwietnia 1706 zm. 18 lutego 1726),
- Stanisław Chomętowski (hetm. pol. kor.) (11 października 1726 zm. 2 września 1728),
- hrabia Jan Klemens Branicki (5 czerwca 1752 zm. 9 października 1771),
- wakans przez 1,5 roku,
- Wacław Rzewuski (9 kwietnia 1773 do 16 lutego 1774),
- Franciszek Ksawery Branicki (od 8 lutego 1774 do 1793)
Pułkownicy[22]:
- gen. Barącz (1718),
- gen. mjr Kamiński (1750–1762),
- gen. mjr Bernard de Pugget (1767),
- gen. mjr Felicjan Korytowski (1 lipca 1770–1790),
- Karwowski (25 maja 1790),
- Karol Morawski 1792
- kpt. Poklękowski,
Oficerowie:
- kpt. Krzyżewski
Walki regimentu edytuj
4 Regiment Pieszy uczestniczył w 1792 w VII wojnie polsko-rosyjskiej toczonej w obronie Konstytucji 3 Maja. Stan osobowy: 1515 ludzi. Szef: hetman wielki koronny Piotr Ożarowski. Stan osobowy: 900 ludzi.
Bitwy i potyczki[22]:
- pod Zieleńcami (17 czerwca 1792),
- Dubniki (7 lipca 1792),
- pod Szczekocinami (6 czerwca 1794),
- Wawrzyszew (26 sierpnia),
- Bielany (1 września),
- Praga (4 listopada)
Hierarchia regimentu edytuj
Nazwa regimentu odzwierciedlała fakt, iż szefem jednostki miał być każdorazowo hetman wielki koronny. Zasadę tę złamano po śmierci hetmana wielkiego koronnego Adama Mikołaja Sieniawskiego w 1726, w którym to roku przechodzi pod szefostwo hetmana polnego koronnego do 1752 roku[22]. Jego następca Stanisław Rzewuski, dotychczasowy hetman polny i szef Regimentu Pieszego Buławy Polnej Koronnej, zabrał na nowe stanowisko swój regiment[13]. Tym samym dotychczasowy Regiment Pieszy Buławy Wielkiej Koronnej spadł na miejsce Regimentu Pieszego Buławy Polnej Koronnej[13]. Powrócił na należne mu miejsce w 1751[23], by w 1790 znów zostać wyprzedzonym przez Regiment Czapskiego[10]. Według Gembarzewskiego numer 4 otrzymał w 1789[22] i utrzymał do końca swojego istnienia, tzn. do 1795.
Schemat
- regiment pieszy buławy wielkiej koronnej (... 1717-1726) → regiment pieszy buławy polnej koronnej (1726-1751) → regiment pieszy buławy wielkiej koronnej (1751-1786) → regiment 3 pieszy buławy wielkiej koronnej (1786-1990) → regiment 4 pieszy buławy wielkiej koronnej (1790-1793) → od 1793 regiment 4 pieszy koronny ↘ rozformowany w 1795
Uwagi edytuj
- ↑ Pierwsza kompania liczyła 45 szeregowych, pięć po 57, a dwie po 56[4].
- ↑ rodzaj krótkich szpontonów[20].
Przypisy edytuj
- ↑ Wimmer 1978 ↓, s. 308.
- ↑ a b Wimmer 1978 ↓, s. 313.
- ↑ Wimmer 1978 ↓, s. 314.
- ↑ a b Wimmer 1978 ↓, s. 335.
- ↑ Twardowski 1894 ↓, s. 21.
- ↑ Górski 1893 ↓, s. 134.
- ↑ Górski 1893 ↓, s. 139.
- ↑ a b Wimmer 1978 ↓, s. 337.
- ↑ Nowak i Wimmer 1968 ↓, s. 354.
- ↑ a b c d Machynia i Srzednicki 1998 ↓, s. 132.
- ↑ Wimmer 1978 ↓, s. 347.
- ↑ Wimmer 1978 ↓, s. 369.
- ↑ a b c Machynia i Srzednicki 1998 ↓, s. 131.
- ↑ a b c d Ratajczyk i Teodorczyk 1987 ↓, s. 97.
- ↑ Gembarzewski 1964 ↓, s. 436.
- ↑ a b c Górski 1893 ↓, s. 185.
- ↑ a b c Wimmer 1978 ↓, s. 318.
- ↑ a b Linder 1960 ↓, s. barwy pułkowe.
- ↑ Wimmer 1978 ↓, s. 349.
- ↑ a b Wimmer 1978 ↓, s. 319.
- ↑ Machynia i Srzednicki 1998 ↓, s. XI.
- ↑ a b c d e Gembarzewski 1925 ↓, s. 27.
- ↑ Machynia i Srzednicki 1998 ↓, s. 1.
Bibliografia edytuj
- Krzysztof Bauer, "Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego", Warszawa 1981.
- Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
- Bronisław Gembarzewski: Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960. T.2 od 1697 do 1794 roku. Warszawa: 1962.
- Konstanty Górski: Historya piechoty polskiej. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1893.
- Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki: Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1717-1794. T.1: Oficerowie wojska koronnego, cz.1: Piechota. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 1998. ISBN 83-7188-186-X.
- Tadeusz Nowak, Jan Wimmer: Dzieje oręża polskiego do roku 1793. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1968.
- Karol Linder: Dawne Wojsko Polskie. Ubiór i uzbrojenie. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1960.
- Leonard Ratajczyk, Jerzy Teodorczyk: Wojsko powstania kościuszkowskiego w oczach współczesnych malarzy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07090-3.
- Bolesław Twardowski: Wojsko Polskie Kościuszki w roku 1794. Poznań: Księgarnia Katolicka, 1894.
- Jan Wimmer: Historia piechoty polskiej do roku 1864. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.