Abdank (herb szlachecki)
Abdank – polski herb szlachecki, noszący zawołania Abdaniec, Abdank, Awdaniec, Habdank, Hebdank[3]. Wzmiankowany w najstarszym zachowanym do dziś polskim herbarzu, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, spisanym przez historyka Jana Długosza w latach 1464–1480[4]. Abdank jest jednym z 47 herbów adoptowanych przez bojarów litewskich na mocy unii horodelskiej z 1413 roku[5].
 Herb Abdank | |
| Typ herbu | |
|---|---|
| Zawołanie |
Abdaniec, Abdank, Awdaniec, Habdank, Hebdank |
| Alternatywne nazwy |
Abdanek, Awdancz, Awdaniec, Habdank, Haudaniec, Haudancz, Białkotka, Biłkotka, Biołkotka, Czelejów, Łękawa, Łękawica, Skuba, Awdańc, Awdoniec, Awdońc, Habdaniec, Habdańc, Hawdaniec, Hawdańc, Hebdaniec, Hebdańc, Jewdaniec, Jewdańc, Hebdank[1][2] |
| Pierwsza wzmianka | |
Herb występował głównie wśród rodzin osiadłych w ziemi kaliskiej, sandomierskiej i sieradzkiej[3]. Spośród najbardziej znanych rodów pieczętujących się herbem Abdank, należy wymienić Gasztołdów[6] i Skarbków[7].
Abdanka używała też Krystyna Skarbek[8].
Opis herbu edytuj
Opis historyczny edytuj
Jan Długosz (1415–1480) blazonuje herb i opisuje herbownych następująco[9]:
Habdank tracturam albam, tria cornua habentem in modum Stelle, in campo rubeo defert. Genus Polonicum, cuius primus parens Skubek ob fortitudinem et robur corporis, dum sutor esset et Almanum amentasset in terram, tali insigni donatus est. Et viri in ea ad aliena ambienda proni.
Po przetłumaczeniu:
Abdank biały, gdzie trzy rogi jak gwiazda, w polu czerwonym nosi. Ród polski, którego założyciel, Skubek, ze względu na siłę i twardość ciała, będąc szewcem rzucił na ziemię Niemca i otrzymał taki herb. Ludzie w tej rodzinie są skłonni do zabiegania o cudze.
Kasper Niesiecki, podając się na dzieła historyczne min. Szymona Okolskiego, Wacława Potockiego i Marcina Bielskiego, opisuje herb[10]:
(...) litera W. Polakom i wszystkim Słowakom zwyczajna, w polu czerwonem, nad hełmem korona, w koronie takaż; druga litera.
Opis współczesny edytuj
Opis skonstruowany współcześnie brzmi następująco[a]:
Na tarczy w polu czerwonym łękawica srebrna.
Labry herbowe czerwone, podbite srebrem.
Geneza edytuj
Najwcześniejsze wzmianki edytuj
Herb w Polsce znany z pieczęci datowanych od roku 1212 (Lupus, kasztelan kruszwicki), 1228 (Pakosław, wojewoda sandomierski i komes), 1243 (Michał, kasztelan krakowski), 1343 roku (Dobiesław, sędzia ziemi kaliskiej)[11]. Pieczęcie z lat 1212, 1228 i 1243 przedstawiają na tarczy literę M, według Sękowskiego litera ta z biegiem czasu została odwrócona i przypominała literę W[12]. W 1359 w lasach Płoniny na Wołoszczyźnie, w klęsce poniesionej przeciwko armii mołdawskiej, chorągiew Abdanków miała wpaść w ręce nieprzyjacielskie[13]. Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych z 1402 roku[potrzebny przypis].
Abdank jest jednym z 47 herbów adoptowanych przez bojarów litewskich na mocy unii horodelskiej z 1413 roku[5]. Przedstawiciele rodu rycerskiego Awdańców, Piotr z Widawy i Jakub z Rogoźna[5][14], adoptowali wówczas bojara, Jana Gasztołda[5].
Herb został przedstawiony wśród innych polskich herbów w Herbarzu Złotego Runa z lat 1433–1435[15].
Najwcześniejsze lokalne źródło heraldyczne wymieniające ten herb to wspomniane już wcześniej Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, datowane na lata 1464–1480. Autorem tego dzieła jest polski historyk, Jan Długosz[9].
Ważnym dziełem jest też Codex Bergshammar (szw.: Bergshammar Vapenboken), który powstał między 1436 a 1437 rokiem i przechowywany jest w archiwum państwowym w Sztokholmie. Herb jest przedstawiony, jako srebrna łękawica w czerwonym polu. Znajduje się pośród innych polskich herbów na stronie 137 (lewy arkusz, jako drugi z lewej w najniższym rzędzie).
Polski historyk Bartosz Paprocki wspomina o Abdanku w 1584 roku, w swoim dziele Herby Rycerstwa Polskiego. Herbarz Paprockiego zebrał w 1858 roku, Kazimierz Józef Turowski, a następnie wydał w Krakowie. Sam Paprocki powołując się na dzieło Długosza, wypowiada się na temat Abdanka w sposób następujący:
Początek herbu tego opisuje Długosz, wieku nie podając, tylko przodka pomienił Skubów, siły wielkiej męża; o tym tak niektórzy powiadają, żeby umiał jeszcze z Kraka monarchy, który Kraków zakładał, skórę bydlęcą, trucizny w nie albo smoły i siarki nakładłszy, tak przyprawić, jako własny żywy wół, i dlategoż go podmienia, że był szwiec. O którego potomstwie więcej nie pisze, tylko, że bywali sprzętni a mężowie wielcy...
Etymologia edytuj
Sprawa pochodzenia rodu i jego nazwy od dawna budziła zainteresowanie, ale do dziś nie została ostatecznie rozstrzygnięta. Najwcześniejszą i najbardziej popularną próbę szukania etymologii nazwy zawiera legenda opowiedziana przez Jana Długosza (patrz sekcja: Legendy herbowe), jakoby nazwa rodu i herbu wzięła się od niemieckiego zwrotu habe dank (pol. dziękuję)[2].
Władysław Semkowicz poszukiwał objaśnienia nazwy Awdaniec i Awdank w skandynawskim imieniu Auda, Audun, istniała także hipoteza nawiązująca do imienia Audencjusz[2].
Według teorii Władysława Kopalińskiego, nazwa w XI-XII wieku przybrała formy Abdank, Audaniec, Abdaniec i pochodziła od łacińskiego audentius (pol. śmiały) albo od pochodzącej ze skandynawii nazwy Audun od audr, auda (pol. skarb); w rodach tych występowały osoby o imionach Skarbek i Skarbimir[16]. Do dziś istnieje[17] starodawny polski ród, Skarbków herbu Abdank[10].
Ostatnią koncepcję przedstawił Mikołaj Rudnicki, podając w wątpliwość skandynawskie pochodzenie rodu Awdańców, proponował wywieść ich nazwę od chrześcijańskiego imienia Audoenus, prawdopodobnie wywodzącej się od św. Audöenusa z Rouen, jednego z patronów szczególnie czczonych w opactwie benedyktynów, sprowadzonych w XII w. z Francji do Polski. Rudnicki przypisuje członkom rodu Awdańców rolę osadzenia benedyktynów w Lubiniu.O silnych związkach tego opactwa z Awdańcami, świadczą źródła historyczne, informujące o licznych nadaniach ze strony przedstawicieli rodu na rzecz konwentu[2].
Legendy herbowe edytuj
Legenda herbowa przytoczona przez Jana Długosza mówi, że nazwa Abdank pochodzi od podziękowania, jakie skierował cesarz Henryk V Salicki do polskiego posła Skarbimira (Skarbka) w czasach Bolesława Krzywoustego. Niemiecki władca, chcąc zaimponować polskiemu posłowi bogactwem, pokazał mu wielkie skrzynie pełne złota. Skarbek zdjął wówczas z palca pierścień i ze słowami „Idź złoto do złota. My Polacy bardziej się w żelazie kochamy i żelazem bronić będziemy.” wrzucił go do cesarskiego skarbca. Zaskoczonemu cesarzowi nie pozostało nic innego jak powiedzieć „Habdank – dziękuję”. Słowa te stały się nowym zawołaniem rodu, przez co zmieniono pierwotną nazwę herbu ze Skarbek na Abdank[10].
Na podstawie dzieł Wacława Potockiego oraz Marcina Bielskiego, Kasper Niesiecki przedstawia też drugą legendę[10]:
W górze Wawel, na której teraz zamek Krakowski, z tej strony, którą nad Wisłą stoi, smok się pokazał; którego jedni Holophagiem, drudzy Boą nazywają. Jadowita była bestya: bo nietylko, że powietrze tchem swym truła, ale też z legowiska swego, na pobliższe wypadając czy ulice, czy przedmieścia; znaczną klęską ludzi i bydła, napchać się do sytości ledwo kiedy mogła. Skuba nazwiskiem, prostego gminu człowiek, ciężką sąsiadów swoich stratą wzruszony, przeciwko pospolitemu nieprzyjacielowi, taki fortel wymyślił. Cielęcia świeżo odartego skórę, smołą, siarką, i żagwią za paloną, tak kształtnie wytkał, że zdrady nie poznała bestya, aż razem ze zgubą swoją; i w progu jaskini podrzucił. Zgłodniała rano wychodzi, zwykłym śladem na obłów, i co najpierwej napadła, to chciwie całkiem połknęła. Tym czasem zapalona od ukrytego ognia tłusta materya, tak wielkim pożarem we wnętrznościach rozgorzała, że lubo dosyć szczodrze Wisłę pijąc, wody, chłysnęła, przecież od niego w pół rozsadzona, zdechła. Świadkiem tego jest, i po dziś dzień jeszcze w Krakowie, w wydrążonej skale, jaskinia głęboka; którą smoczą jamą zowią. Krakus tedy, w nadgrodę fortunnego przemysłu, Skubie, literę W. pierwszą, od słowa Wąż, czyli też od Wawelu góry, za herb nadał.
Herbowni edytuj
Lista Tadeusza Gajla edytuj
Lista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.
Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)[18]. Lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego, Tadeusza Gajla[19] (687 nazwisk[20]). Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Abdank. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to jednakże dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnionych do używania herbu Abdank[20]:
Tadeusz Gajl, Herbarz Polski
|
Pozostałe nazwiska edytuj
Polski heraldyk, Hipolit Stupnicki (1806–1878), wspomina w swoim herbarzu o nazwisku Wychowski[21].
Występowanie w heraldyce terytorialnej edytuj
Herb Awdaniec był przez lata podstawowym elementem godła miasta Andrychowa (1767). Używała go bowiem rodzina Ankwiczów, posiadająca swoje dobra (XVIII i XIX w.) m.in. w Andrychowie (prywatne miasto), Inwałdzie, Tomicach. Miasta pieczętujące się herbem Skarbków-Abdank; Bircza do 1947, na Kresach wschodnich: Rożniatów, Obertyn. Do dnia dzisiejszego jest herbem miasta Krośniewice (woj. łódzkie)[potrzebny przypis].
Odmiany edytuj
Odmiany herbu Abdank                |
Odmiany arystokratyczne herbu Abdank |
 |
Galeria edytuj
-
-
Herb Abdank w Orbis Poloni, autorstwa Szymona Okolskiego (1642) -
Herb Abdank jako zdobienie kościoła w Jazłowcu -
-
Obramowanie okienne w kościele w Chlewiskach, na którym po prawej stronie wisi pierwotny herb Abdank
.jpg)
-
Epitafium Wawrzyńca Chlewickiego, za nim herb Abdank -
Abdank na obrazie przedstawiającym Stanisława Warszyckiego -
Michael Lancz von Kitzingen – Saint Jerome (1507). W tle biskupia wersja herbu Abdank -
Abdank i Aaron nad ulicą Kanoniczą w Krakowie
Zobacz też edytuj
Uwagi edytuj
- ↑ Opis współczesny jest skonstruowany zgodnie z obecnymi zasadami heraldyki. Zobacz: Blazonowanie.
Przypisy edytuj
- ↑ Ostrowski 1906 ↓, s. 9.
- ↑ a b c d Aleksandra Cieślikowa, Kazimierz Rymut, Maria Malec, Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Cz. 6, Nazwy heraldyczne, oprac. Maria Bobowska-Kowalska, Kraków: Instytut Języka Polskiego, 1995, s. 1–2, ISBN 83-85579-73-7 [dostęp 2021-06-17].
- ↑ a b Alfred Znamierowski, Herbarz rodowy, Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 88, ISBN 83-7391-166-9.
- ↑ Długosz 1885 ↓, s. 24.
- ↑ a b c d Władysław Semkowicz (red.), Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie., t. VI, Lwów: Towarzystwo Heraldyczne we Lwowie, 1923, s. 116.
- ↑ Niesiecki 1839 ↓, s. 79–81.
- ↑ Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. II, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1728, s. 345–347 [dostęp 2021-05-22].
- ↑ Larecki 2008 ↓, s. 24.
- ↑ a b Jan Długosz, Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego, wydał dr. Z. Celichowski, Zygmunt Celichowski, Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 24 [dostęp 2021-06-14] (pol.).
- ↑ a b c d Kasper Niesiecki, Powiększony dodatkami z poźniejszych autorów rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. II, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 1–7 [dostęp 2021-05-22].
- ↑ Władysław Semkowicz, Ród Awdańców w wiekach średnich, Kozierowski Stanisław (red.), Poznań: Towarzystwo Przyjaciół Nauk Poznańskie, 1920, s. 117.
- ↑ Roman Sękowski, Herbarz szlachty śląskiej: informator genealogiczno-heraldyczny., t. T.3, Katowice: Fundacja „Zamek Chudów”; Videograf II, 2003, s. 5–6, ISBN 83-7183-293-1.
- ↑ Jan Długosz, Jana Długosza kanonika krakowskiego dzieła wszystkie, Karol Mecherzyński, Aleksander Przeździecki, Kraków 1869, s. 259.
- ↑ Alicja Szymczak, Szlachta sieradzka w XV wieku – magnifici et generosi, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 1998, s. 246–252.
- ↑ Jean Le Fèvre de Saint-Remy, Grand Armorial équestre de la Toison d’or, 1430–1461 [dostęp 2021-06-18].
- ↑ Władysław Kopaliński. Opowieści o rzeczach powszednich. 1998. s. 66; Słownik starożytności słowiańskich. 1961, t. 1, s. 61.
- ↑ Marek Minakowski, Wielka Genealogia Minakowskiego [online], sejm-wielki.pl, 2002–2020 [dostęp 2021-06-17].
- ↑ Dzieje zasobu ↓, Linki zewnętrzne.
- ↑ Gajl 2007 ↓, Bibliografia.
- ↑ a b Gajl ↓, Linki zewnętrzne.
- ↑ Stupnicki 1855 ↓, s. 1.
Bibliografia edytuj
- Hipolit Stupnicki, Herbarz polski, t. I, Lwów: Zakład poligraficzny Pillerów, 1853, s. 248.
- Jan Długosz, Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae, Zygmunt Celichowski, Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 27.
- Kasper Niesiecki, Herbarz polski, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. II, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 390.
- Juliusz Ostrowski, Księga herbowa rodów polskich, cz. II, Gł. skł.: Bolcewicz, 1906, s. 388.
- Tadeusz Gajl, Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku. Ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów, Gdańsk: L&L, 2007, s. 543, ISBN 978-83-60597-10-1, OCLC 233447252.
- Jan Larecki: Krystyna Skarbek: agentka o wielu twarzach. Książka i Wiedza, 2008, s. 291. ISBN 978-83-05-13533-7.
Linki zewnętrzne edytuj
- Tadeusz Gajl: Nazwiska. gajl.wielcy.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).
- Dzieje zasobu. agad.gov.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).