Aldebaran

najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Byka

Aldebaran (Alfa Tauri, α Tau) – najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Byka. Jest oddalona o około 67 lat świetlnych od Słońca. Jest to układ podwójny, dyskutowane jest istnienie w nim planet.

Aldebaran
α¹ Tauri
Ilustracja
Aldebaran (najjaśniejsza gwiazda) na tle Hiad
Dane obserwacyjne (J2000)
Gwiazdozbiór

Byk

Rektascensja

04h 35m 55,239s[1]

Deklinacja

+16° 30′ 33,49″[1]

Paralaksa (π)

0,04894 ± 0,00077[1]

Odległość

66,6 ± 1,1 ly
20,43 ± 0,33 pc

Wielkość obserwowana

0,86m[1]

Rozmiar kątowy

0,01996″[2]

Ruch własny (RA)

63,45 ± 0,84 mas/rok[1]

Ruch własny (DEC)

−188,94 ± 0,65 mas/rok[1]

Prędkość radialna

54,26 ± 0,03 km/s[1]

Charakterystyka fizyczna
Rodzaj gwiazdy

olbrzym

Typ widmowy

K5+ III[1]

Masa

1,7 M[2]

Promień

44,2 ± 0,9 R[3]

Metaliczność [Fe/H]

−0,27 ± 0,05[4]

Wielkość absolutna

−0,68m[5]

Jasność

425 L[2]

Okres obrotu

400 d[2]

Prędkość obrotu

5,2 km/s[2]

Wiek

6,6 ± 2,4 mld lat[4]

Temperatura

4010 K[2]

Charakterystyka orbitalna
Krąży wokół

Centrum Galaktyki

Półoś wielka

7381[5]

Mimośród

0,1645[5]

Alternatywne oznaczenia
Oznaczenie Flamsteeda: 87 Tauri
2MASS: J04355524+1630331
Bonner Durchmusterung: BD+16 629
Fundamentalny katalog gwiazd: FK5 168
Boss General Catalogue: GC 5605
Katalog Gliesego: GJ 171.1
GJ 9159
Katalog Henry’ego Drapera: HD 29139
Katalog Hipparcosa: HIP 21421
Katalog jasnych gwiazd: HR 1457
SAO Star Catalog: SAO 94027
Parilicium, Cor Tauri; GCTP 1014.00, LTT 11462, ADS 3321 A/B, CCDM 04359+1631

Nazwa edytuj

Tradycyjna nazwa tej gwiazdy, Aldebaran, wywodzi się od arabskiego ‏الدبران‎ al-dabarān, „podążający” (za Plejadami). Dawniej odnosiła się do gromady Hiad, na tle której widoczna jest ta gwiazda[2][6]. Tablice alfonsyńskie nazywają tę gwiazdę łac. Cor Tauri („serce Byka”), chociaż znajduje się daleko od tego położenia w wyobrażonej figurze zwierzęcia; trafniej bywał on nazywany „okiem Byka”[6][7]. Międzynarodowa Unia Astronomiczna w 2016 roku formalnie zatwierdziła użycie nazwy Aldebaran dla określenia tej gwiazdy[8].

Charakterystyka obserwacyjna edytuj

 
Położenie gwiazdy w gwiazdozbiorze Byka

Na niebie Aldebaran jest widoczny na tle gromady Hiad, jednak nie jest jej członkiem. Gwiazda znajduje się w połowie odległości tej gromady od Słońca[2].

 
Okultacja gwiazdy

11 marca 509 roku w Atenach zaobserwowano okultację Aldebarana[9]. Angielski astronom Edmond Halley badał okres wystąpienia tego zdarzenia i w roku 1718 wywnioskował iż od tamtej pory Aldebaran zmienił swoją pozycję na niebie, przemieszczając się o kilka minut łuku na północ. Ta obserwacja – oraz badanie zmieniających się pozycji Syriusza i Arktura – doprowadziły do odkrycia zjawiska ruchu własnego. Na podstawie współczesnych obserwacji, pozycja gwiazdy w ciągu ostatnich 2000 lat zmieniła się o 7 minut łuku, co jest w przybliżeniu jedną czwartą średnicy tarczy Księżyca w pełni[10][11].

Charakterystyka fizyczna edytuj

Alfa Tauri A edytuj

 
Porównanie wielkości Aldebarana i Słońca

Główny składnik, Alfa Tauri A (właściwy Aldebaran) to olbrzym o barwie pomarańczowej, należący do typu widmowego K5. Barwa tej gwiazdy jest widoczna gołym okiem. Temperatura Aldebarana to około 4010 K, mniej niż temperatura fotosfery Słońca[2]. Gwiazda emituje dużą część promieniowania w zakresie podczerwonym; łącznie emituje ona 425 razy więcej promieniowania niż Słońce. Według pomiarów satelity Hipparcos gwiazda odległa jest o 66,6 lat świetlnych (20,43 pc[5]), co pozwala obliczyć, że jej promień to 43 R. Gwiazda podlega zakryciom przez Księżyc, co pozwala bezpośrednio zmierzyć jej rozmiar kątowy, jest także dostatecznie duża, aby pozwalały na to techniki interferometryczne; zmierzona średnica kątowa gwiazdy to 0,01996″, co przy uwzględnieniu odległości odpowiada promieniowi 44 R, zgodnie z oceną teoretyczną. Masa tej gwiazdy jest 1,7 raza większa od masy Słońca. Gwiazda jest na etapie ewolucji, w którym w helowym jądrze nie rozpoczęły się jeszcze reakcje syntezy węgla i tlenu. W ciągu kilku milionów lat dojdzie do zainicjowania syntezy, a jasność Aldebarana wzrośnie do 800 L, po czym z powrotem spadnie wraz ze stabilizacją procesu[2].

Aldebaran wysyła w przestrzeń silny wiatr gwiazdowy, który unosi część materii gwiazdy; w odległości około 1000 jednostek astronomicznych od Aldebarana znajduje się szok końcowy. Gwiazda jest zanurzona w Bąblu Lokalnym, podobnie jak Słońce; nie tworzy w nim łukowej fali uderzeniowej[3].

Alfa Tauri B edytuj

Alfa Tauri B
α² Tau
 
Dane obserwacyjne (J2000)
Gwiazdozbiór

Byk

Rektascensja

04h 35m 57,21s[12]

Deklinacja

+16° 30′ 33,49″[12]

Wielkość obserwowana

13,6m[12]

Ruch własny (RA)

64 ± 25 mas/rok[12]

Ruch własny (DEC)

−191 ± 25 mas/rok[12]

Charakterystyka fizyczna
Rodzaj gwiazdy

czerwony karzeł

Typ widmowy

M2 V[12]

Masa

0,15 M[13]

Promień

0,36 R[13]

Jasność

0,0014 L[13]

Towarzysz olbrzyma, Alfa Tauri B, to czerwony karzeł reprezentujący typ widmowy M2. Jest małą gwiazdą, ma zaledwie 36% promienia Słońca i masę około 15% masy Słońca[13]. Świeci z jasnością 0,0014 jasności Słońca[13].

Towarzysze optyczni edytuj

Wizualnie Aldebaran stanowi gwiazdę sześciokrotną (składniki A-F)[14]. Główny składnik A i składnik B mogą być fizycznie związane, ale ze względu na duże niepewności pomiaru nie jest to pewne[15]. Składniki C i D tworzą znany układ podwójny Alfa Tauri CD i okrążają się nawzajem, ale znajdują się daleko za Aldebaranem, należą do gromady Hiad i podobnie jak cała ta gromada, nie oddziałują z nim[16].

Kontrowersyjny układ planetarny edytuj

W 1993 pomiary prędkości ruchu Aldebarana, Arktura i Polluksa wykazały, że pierwsza gwiazda przejawia długookresowe oscylacje prędkości radialnej, które mogły wskazywać na obecność towarzysza mniejszego niż gwiazda. Jednak badania wszystkich trzech olbrzymów wykazywały podobne oscylacje, prowadzące do podobnych mas towarzyszy i autorzy uznali, że zmiany były prawdopodobnie spowodowane przez czynniki wewnętrzne, a nie grawitacyjny wpływ towarzysza[17], na co wskazywały także późniejsze obserwacje[18].

Autorzy publikacji z 2015 argumentowali, że wśród wielu sygnałów związanych z rotacją i aktywnością gwiazdy, sygnał o okresie ok. 620 dni pochodzi od planety oznaczonej Aldebaran b, będącej olbrzymem co najmniej 6,5 razy masywniejszym od Jowisza, okrążającym Aldebarana co 1,7 roku ziemskiego w odległości około 1,5 au[19][4].

Tymczasem praca opublikowana w 2019 roku wskazała argumenty przeciwko istnieniu planety – amplituda sygnału przypisywanego planecie zmienia się w czasie, a rezydua pozostałe po jego odfiltrowaniu są znaczne. Autorzy znaleźli formalnie lepsze rozwiązanie, według którego gwiazdę obiegają dwie planety o okresach około 607 i 773 dni, ale wskazali, że taki układ jest dynamicznie niestabilny. Prawdopodobnym wyjaśnieniem obserwowanych sygnałów są oscylacje strefy konwektywnej gwiazdy, a nie planety[20].

Znaczenie kulturowe edytuj

W astrologii Aldebarana łączono z pomyślnością, twierdząc, że przynosi bogactwa. 5000 lat temu punkt równonocy wiosennej znajdował się w pobliżu Aldebarana[21][22] i w Persji gwiazda ta była jedną z czterech „Królewskich Gwiazd” lub „Strażników Nieba”; Camille Flammarion zapisał jej perską nazwę jako „Taschter”[6][23]. Heliakalny zachód Aldebarana, 21 kwietnia, był dla Starożytnych Rzymian momentem gdy obchodzono święto Parilia – z tego powodu nazywali oni Aldebarana Parilicium[6].

W hinduskiej astrologii dźjotisz Aldebaran znajduje się na granicy pomiędzy nakszatrami Rohini i Kryttika[6].

W języku chińskim jest znany jako chiń. 畢宿五; pinyin Bìxiùwŭ, czyli „piąta gwiazda sieci”.

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. a b c d e f g h Aldebaran w bazie SIMBAD (ang.)
  2. a b c d e f g h i j Jim Kaler: ALDEBARAN (Alpha Tauri). [w:] STARS [on-line]. 2009-05-22. [dostęp 2017-07-18]. (ang.).
  3. a b Brian E. Wood, Graham M. Harper, Hans-Reinhard Müller, Jacob Heerikhuisen i inni. The Wind-ISM Interaction of α Tauri. „The Astrophysical Journal”. 655, s. 946–957, 2007-02-01. American Astronomical Society. DOI: 10.1086/510404. Bibcode2007ApJ...655..946W. 
  4. a b c Aldebaran b w serwisie The Extrasolar Planets Encyclopaedia (ang.)
  5. a b c d Anderson E., Francis C: HIP 21421. [w:] Extended Hipparcos Compilation (XHIP) [on-line]. VizieR, 2012. [dostęp 2017-07-18]. (ang.).
  6. a b c d e Richard Hinckley Allen: Star Names Their Lore and Meaning. Nowy Jork: Dover Publications Inc., 1963, s. 383–386. ISBN 0-486-21079-0. (ang.).
  7. Aldebaran. Constellation Guide, 2014-09-05. [dostęp 2017-07-18].
  8. Naming Stars. Międzynarodowa Unia Astronomiczna, 2017-02-01. [dostęp 2017-07-19].
  9. W.T. Lynn. Occultation of Aldebaran in the sixth century. - Bliss, Astronomer Royal. „The Observatory”. 8, s. 86, 1885. Bibcode1885Obs.....8...86L. 
  10. Edmund Halley. Considerations on the Change of the Latitudes of Some of the Principal Fixt Stars. By Edmund Halley, R. S. Sec. „Philosophical Transactions (1683-1775)”. 30, s. 736, 1717. DOI: 10.1098/rstl.1717.0025. Bibcode1717RSPT...30..736H. 
  11. Robert Burnham, Burnham’s Celestial Handbook: An Observer’s Guide to the Universe Beyond the Solar System, t. 3, Courier Corporation, 1978, s. 1810, ISBN 0-486-23673-0.
  12. a b c d e f alf Tau B w bazie SIMBAD (ang.)
  13. a b c d e Aldebaran 2. SolStation. [dostęp 2007-12-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-11-25)]. (ang.).
  14. Mason et al.: WDS J04359+1631A. [w:] The Washington Double Star Catalog [on-line]. VizieR, 2014.
  15. Poveda, A.; Herrera, M.A.; Allen, C.; Cordero, G.; Lavalley, C. Statistical studies of visual double and multiple stars. II. A catalogue of nearby wide binary and multiple systems. „Revista Mexicana de Astronomia y Astrofisica”. 28 (1), s. 43–89, 1994. Bibcode1994RMxAA..28...43P. (ang.). 
  16. Griffin, R.F. Alpha Tauri CD – A well-known Hyades binary. „Astronomical Society of the Pacific, Publications (ISSN 0004-6280)”. 97, s. 858–859, wrzesień 1985. DOI: 10.1086/131616. Bibcode1985PASP...97..858G. (ang.). 
  17. Hatzes, A., Cochran, W. Long-period radial velocity variations in three K giants. „The Astrophysical Journal”. 413 (1), s. 339–348, 1993. DOI: 10.1086/173002. Bibcode1993ApJ...413..339H. (ang.). 
  18. Hatzes, A., Cochran, W. On the nature of the radial velocity variability of Aldebaran – A search for spectral line bisector variations. „Monthly Notices of the Royal Astronomical Society”. 293 (4), s. 469–478, 1998. DOI: 10.1046/j.1365-8711.1998.01186.x. arXiv:astro-ph/9712312. Bibcode1998MNRAS.293..469H. (ang.). 
  19. A.P. Hatzes, W.D. Cochran, M. Endl, E.W. Guenther, P. MacQueen, M. Hartmann, M. Zechmeister, I. Han, B.-C. Lee, G.A.H. Walker, S. Yang, A.M. Larson, K.-M. Kim, D. E. Mkrtichian, M. Döllinger, A.E. Simon, L. Girardi. Long-lived, long-period radial velocity variations in Aldebaran: A planetary companion and stellar activity. „Astronomy & Astrophysics”, 2015. DOI: 10.1051/0004-6361/201425519. arXiv:1505.03454. (ang.). 
  20. Katja Reichert i inni, Precise radial velocities of giant stars. XII. Evidence against the proposed planet Aldebaran b, „Astronomy & Astrophysics”, 625, 2019, A22, DOI10.1051/0004-6361/201834028, arXiv:1903.09157 (ang.).
  21. Nasze Gwiazdozbiory [online], gwiazdozbiory.eulersoft.com.pl [dostęp 2017-11-21].
  22. Królewskie gwiazdy stałe : Uni Garden - astrologia i tarot w praktyce - Warszawa
  23. Michael Andre-Driussi, Lexicon Urthus: A Dictionary for the Urth Cycle, wyd. 2, Sirius Fiction, 2008, s. 363, ISBN 0-9642795-1-7, ISBN 978-0-9642795-1-3.