Andrzej Szwalbe

Andrzej Jan Szwalbe (ur. 30 czerwca 1923, zm. 11 listopada 2002) – prawnik, polski działacz społeczny i kulturalny, organizator życia muzycznego w Bydgoszczy, od 1993 r. Honorowy Obywatel Bydgoszczy. Był pomysłodawcą i kreatorem licznych przedsięwzięć artystycznych o zasięgu pozaregionalnym. Za zasługi dla kultury polskiej został odznaczony najwyższymi państwowymi orderami.

Andrzej Szwalbe

Data i miejsce urodzenia	30 czerwca 1923 Warszawa, II Rzeczpospolita
Data i miejsce śmierci	11 listopada 2002 Bydgoszcz, III Rzeczpospolita
Miejsce spoczynku	Cmentarz katolicki Najświętszego Serca Jezusa w Bydgoszczy
Zawód, zajęcie	prawnik
Odznaczenia

Pomnik Andrzeja Szwalbego na placu przed Filharmonią Pomorską

Tablica pamiątkowa na domu, w którym mieszkał

Życiorys

Urodził się 30 czerwca 1923 r. w Warszawie. Jego matką była Eufemia z Sobierajów, a ojciec - Sylwester Jan – pracował jako urzędnik skarbowy. Uczył się w Warszawie w Gimnazjum Mikołaja Reja i Gimnazjum Adama Mickiewicza oraz uczęszczał do Konserwatorium Warszawskiego. Był uczniem klasy fortepianu prof. Pawła Lewickiego. Poznał wtedy późniejsze sławy polskiej muzyki, m.in. Witolda Lutosławskiego. Jeszcze podczas okupacji ukończył I rok studiów prawniczych na Uniwersytecie Warszawskim, pracując zarobkowo jako goniec. W 1944 r. został osadzony przez Niemców w obozie w Pruszkowie, skąd uciekł udając się do Krakowa.

Po wojnie przez pewien czas mieszkał w Ciechocinku i stamtąd przywędrował do Bydgoszczy. W 1948 r. ukończył studia prawnicze na toruńskim Uniwersytecie Mikołaja Kopernika i przez trzy lata pracował na uniwersytecie jako asystent, wykładowca, a potem kierownik działu kadr. Nie poświęcił się jednak karierze prawnika, skłaniając się ku działalności kulturalnej. W 1949 r. dał się poznać publicznie, wygłaszając spontaniczne przemówienie podczas koncertu Pomorskiej Orkiestry Symfonicznej w budynku przy ul. Grodzkiej w Bydgoszczy. Zebrał kilka tysięcy podpisów pod petycją żądającą zapewnienia utrzymania orkiestrze i udał się z nią do władz administracyjnych. Incydent ten sprawił, że stał się postacią rozpoznawalną.

W 1951 r. został mianowany dyrektorem administracyjnym Pomorskiej Orkiestry Symfonicznej. Już rok później jego zabiegi dotyczące upaństwowienia instytucji zostały uwieńczone powodzeniem. W 1953 r. powstała Państwowa Filharmonia Pomorska, a Szwalbe stanął na czele Społecznego Komitetu Budowy Filharmonii. Już trzy lata później – 16 listopada 1956 r. Polskie Radio transmitowało inauguracyjny koncert z nowo wybudowanego w Bydgoszczy gmachu Filharmonii Pomorskiej, nawiązującego swą architekturą do Filharmonii Narodowej w Warszawie.

W kolejnych latach przeprowadzał z pasją kolejne przedsięwzięcia: stał się jednym z inicjatorów powstania Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego (1959), był pomysłodawcą zbudowania w Bydgoszczy Teatru Muzycznego (1960), a gdy w 1973 r. ruszyła budowa gmachu Opery, był przez wiele lat inwestorem bezpośrednim tego przedsięwzięcia. W 1961 r. uruchomił przy Filharmonii Pomorskiej serię wydawniczą „Z dziejów muzyki polskiej na Pomorzu”. Zainicjował założenie w Bydgoszczy Stacji Naukowo-Badawczej Instytutu Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego i we współpracy z tą instytucją oraz Bydgoskim Towarzystwem Naukowym prowadził szeroko zakrojoną działalność naukową.

W 1962 r. przy pomocy sprowadzonego z Krakowa Stanisława Gałońskiego założył „Capellę Bydgostiensis pro Musica Antiqua” - jedną z czołowych polskich orkiestr kameralnych specjalizujących się w muzyce dawnej. W 1963 r. zainaugurował Festiwale Muzyki Polskiej, przekształcone kilka lat później w Bydgoskie Festiwale Muzyczne, a w 1966 r. - międzynarodowe festiwale i kongresy muzykologiczne Musica Antiqua Europae Orientalis, które stały się imprezą rozpoznawalną w Europie i przyczyniły się do wzrostu znajomości i popularności muzyki krajów Europy Środkowo-Wschodniej na świecie. Dorobkiem kongresów naukowych towarzyszących MAEO było kilkanaście ksiąg „Acta Scientifica” oraz seria wydawnicza „Monumenta MAEO”, promujące w świecie polską muzykę i kulturę.

W końcu lat 60. przyczynił się do budowy i otwarcia nowego gmachu Biura Wystaw Artystycznych (1970). Odegrał decydującą rolę w uruchomieniu w 1974 r. filii łódzkiej Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej, która po kilku latach przekształciła się w samodzielną Akademię Muzyczną im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy. Dla potrzeb tej placówki pozyskał w 1975 r. zabytkowy budynek dawnego starostwa powiatowego, położony w założonej przez siebie dzielnicy muzycznej w Bydgoszczy.

Przez cały czas dbał o wysoki poziom artystyczny zespołów Filharmonii Pomorskiej. Zamawiał u wybitnych polskich kompozytorów specjalnie pisane dzieła. Dzięki temu powstała m.in. grana na całym świecie „Siwa mgła” (na baryton i orkiestrę) Wojciecha Kilara. Zgodnie ze swoim zamysłem dążył, aby filharmonia była centrum kultury, łączącym muzykę z różnymi dyscyplinami sztuk. W tym celu w ciągu wielu lat stworzył galerię rzeźbiarskich portretów twórców muzyki, kolekcję gobelinów oraz zgromadził unikalną kolekcję XVIII i XIX-wiecznych fortepianów, upiększających wnętrza Filharmonii. Urzeczywistniał też swoją wizję Bydgoskiej Dzielnicy Muzycznej, umiejętnie zagospodarowując przestrzeń wokół Filharmonii i sąsiadujących z nią placówek kulturalnych i dydaktycznych. Jego dziełem była galeria pomników kompozytorów i wirtuozów w Bydgoszczy wkomponowana w parku im. Jana Kochanowskiego.

Na początku lat 80. wystąpił z ideą przywrócenia blasku i funkcji kulturotwórczych pałacom w Ostromecku i Lubostroniu. W tym pierwszym usytuował galerię współczesnego polskiego malarstwa i grafiki im. T. Brzozowskiego. Marzył o tym, by Zespół pałacowo-parkowy w Ostromecku pełnił funkcję „bydgoskiego Wilanowa”. Równanie do Warszawy, Europy i świata, było nadrzędnym impulsem i celem jego wszelkich działań. Z konsekwencją, dalekowzrocznością i optymizmem rozbudowywał życie kulturalne Bydgoszczy. Był z miastem głęboko i emocjonalnie związany.

Po przejściu w 1991 r. na emeryturę i po przekazaniu dyrektorskiego fotela Filharmonii Eleonorze Harendarskiej - nadal żywo interesował się życiem kulturalnym, zabierając głos w wielu sprawach, zarówno w wymiarze lokalnym, jak i ogólnopaństwowym. Przyznano mu tytuł Honorowego Dyrektora Filharmonii Pomorskiej, a w 1993 r. godność Honorowego Obywatela Bydgoszczy.

Był człowiekiem skromnym i bardzo pracowitym, miłośnikiem sztuki ,i muzyki. Swoje wizje i marzenia potrafił skutecznie realizować w trudnych czasach Polski Ludowej, jednocześnie usuwając swoje zasługi w cień, nie dbając o osobiste korzyści. Był wybitnym kreatorem kultury w Bydgoszczy, ale także osobą zasłużoną dla kultury polskiej, cenioną przez wielu ludzi kultury. Podkreślano jego wizjonerstwo, konsekwencję w działaniu, umiejętności mediacyjne, a także wielką erudycję i jeszcze większą skromność. Przez zaprzyjaźnionych z nim wybitnych kompozytorów polskich (Wojciech Kilar, Henryk Mikołaj Górecki, Krzysztof Penderecki) był postrzegany jako wizytówka bydgoskiej kultury.

Zmarł nagle 11 listopada 2002 r. w Bydgoszczy, miesiąc po śmierci żony Dobrosławy. Został pochowany na cmentarzu katolickim Najświętszego Serca Jezusa w Bydgoszczy przy ul. Ludwikowo 2.

Honorowy Obywatel Bydgoszczy

18 marca 1993 r. Rada Miasta przyznała mu godność Honorowego Obywatela Bydgoszczy. Był to pierwszy tytuł Honorowego Obywatela przyznany od 1945 r.

Odznaczenia

• Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie postanowieniem prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego z 15 listopada 2002, "za wybitne zasługi dla kultury narodowej")
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1996,przyznany za wybitne zasługi dla kultury polskiej)
• Złoty Krzyż Zasługi (1955, w 10. rocznicę Polski Ludowej za zasługi w dziedzinie kultury i sztuki)

Upamiętnienie

Andrzej Szwalbe jeszcze za życia doczekał się dwóch książek o sobie (A. Bezwiński - „Andrzej Szwalbe – portret niedokończony” i K. Starczak-Kozłowska - „Życie na przełomie”) oraz popiersia w brązie dłuta Michała Kubiaka.

30 czerwca 2003 r. odsłonięto na kamienicy, w której mieszkał przy ul. Dworcowej 75 – tablicę pamięci. 11 listopada 2003 roku w pierwszą rocznicę śmierci posadzono Dąb Andrzeja Szwalbego w Dębowej Alei Zasłużonych na Alejach Ossolińskich w Bydgoszczy . Po uroczystej mszy św. w Bazylice p.w. św. Wincentego a Paulo, pamiątkowe drzewo posadził wnuk zasłużonego bydgoszczanina.

Od 2007 roku jest patronem Gimnazjum nr 2 w Bydgoszczy (aktualnie Zespołu Szkół nr 28 w Bydgoszczy). 19 kwietnia 2007 r. ustawiono przed gmachem Filharmonii Pomorskiej przedstawiający jego postać pomnik z brązu autorstwa art. rzeźb. Michała Kubiaka. Na jego cześć nazwano także ulicę w Śródmieściu Bydgoszczy, tuż przy Filharmonii Pomorskiej i Zespole Szkół Muzycznych.

W 2013 roku powołano do życia Stowarzyszenie im. Andrzeja Szwalbego "Dziedzictwo".

W 2017 roku w plebiscycie ogłoszonym przez Urząd Miasta Bydgoszczy, mieszkańcy wskazali Szwalbego na jednego z patronów nowoczesnych tramwajów zakładów PESA.

Podczas II edycji festiwalu World Urban Art na jednym z drzew w parku przy zespole pałacowym w Ostromecku powstała eko-forma malarska wykonana przez litewskiego artystę Linasa Domarackasa upamiętniająca postać Andrzeja Szwalbe .

Rok 2023 decyzją Rady Miasta został ustanowiony Bydgoskim Rokiem Andrzeja Szwalbego.

Uczczeniu jego osoby i dorobku poświęcono w tym roku wiele koncertów, filmów, debat, wystaw, wykładów, konkursów, a także happeningi, gry miejskie, spacery tematyczne oraz książki, albumy i wydawnictwa.

30 czerwca 2023 roku, w dniu 100. rocznicy urodzin honorowego obywatela Bydgoszczy, miejski tramwaj Pesa Swing, któremu patronuje, zyskał nową okolicznościową okleinę. Czarno-białe grafiki przedstawiają symbolicznie wkład Andrzeja Szwalbego w życie kulturalne miasta: na burtach widnieją sylwetki gmachów Opery Nova, Filharmonii Pomorskiej i Akademii Muzycznej oraz zarys klawiatury fortepianu.

Galeria

• 
  Gmach Filharmonii Pomorskiej założonej przez Szwalbego.
• 
  Tablica u stóp pomnika Szwalbego.
• 
  Pomnik Szwalbego, Bydgoszcz (front).
• 
  Pokój pamięci Andrzeja Szwalbego w Starym Pałacu w Ostromecku

Zobacz też

• Kultura w Bydgoszczy
• Muzyka w Bydgoszczy
• Historia kultury bydgoskiej

Bibliografia

• Gliwiński Eugeniusz: Honorowi Obywatele Bydgoszczy. [w:] Kalendarz Bydgoski 2007
• Piórek Magdalena: Jeden człowiek, a jakby instytucja. [w:] Kalendarz Bydgoski 2001
• Piórek Magdalena: Uczynił Bydgoszcz stolicą muzyki. [w:] Kalendarz Bydgoski 2004
• Pruss Zdzisław, Weber Alicja, Kuczma Rajmund: Bydgoski leksykon muzyczny. Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne. Bydgoszcz 2004, str. 573-575
• Honorowi Obywatele Bydgoszczy: Andrzej Szwalbe (1923 – 2002)
• Zmarł Andrzej Szwalbe – twórca Filharmonii Pomorskiej
• Odszedł wizjoner – Andrzej Szwalbe

Linki zewnętrzne

• Fortepiany historyczne - Kolekcja im. Andrzeja Szwalbego w Ostromecku