Wikipedia

Architektura Zamościa

Zamość to jedno z miast w Polsce, które wyróżnia unikatowy w skali światowej układ architektoniczno-urbanistyczny Starego Miasta, z zespołem budynków powstałych od okresu renesansu po wiek XX. Zabytki na Starym Mieście uzupełniają także nieliczne obiekty położone w pozostałych częściach miasta.

Widok na Stare Miasto z dzwonnicy katedry

Stare Miasto edytuj

 
Plan Starego Miasta

Fizjonomia i układ przestrzenny edytuj

O charakterystycznym układzie przestrzennym zamojskiego Starego Miasta świadczy linia dawnych murów z siedmioma bastionami i układ ulic w obrębie dawnej twierdzy, przecinających się pod kątem prostym. Od czasu założenia miasta miały tu miejsce pewne zmiany, które obejmowały przede wszystkim budynki (zwłaszcza w okresie zaborczym, kiedy wiele z nich zostało pozbawionych bogatego wystroju, a niektóre nawet rozebrano) oraz fragmenty fortyfikacji, szczególnie bastiony (spośród których pozostał tylko jeden) i inne elementy umocnień zamojskiej twierdzy. Niemniej jednak układ miasta przetrwał do dzisiaj w stanie praktycznie niezmienionym. To on stanowi główną atrakcję dla urbanistów i architektów odwiedzających Zamość, jest bowiem przykładem realizacji założeń miasta idealnego.

Pierwszy "pan na Zamościu" Jan Zamoyski zlecił zaprojektowanie miasta architektowi Bernardo Morando, który w opracowanym projekcie nawiązał do koncepcji antropomorficznych. Główne osie tego układu to jedne z najruchliwszych ulic zamojskiej Starówki: ulica Grodzka na linii wschód-zachód ("kręgosłup" miasta), biegnąca przez Rynek Wielki ("serce") w kierunku dawnego pałacu ("głowy" miasta), oraz ulice Solna i B. Moranda na linii północ-południe (jego "ramiona"), na której znajdują się trzy rynki, a poza głównym Rynkiem Wielkim są to: Rynek Solny (na północ) o nieregularnych bokach, oraz Rynek Wodny (na południe od Rynku Wielkiego), będące "organami wewnętrznymi" miasta. Bastiony to z kolei jego "ręce" i "nogi" służące do obrony[1].

 
Południowa pierzeja Rynku Wielkiego w Zamościu

Oprócz rynków pozostałe place to położony w północnej części plac M. Stefanidesa i plac Wolności w części wschodniej (w miejscu rozebranego klasztoru franciszkanów) oraz niewielki placyk J. Jaroszewicza koło kościoła św. Katarzyny i gmachu dawnej akademii.

 
Plac M. Stefanidesa
 
Ulica Grodzka

W ciągu ostatnich lat wiele z ulic Starego Miasta zostało wyremontowanych i zmienionych w ciągi pieszo-jezdne, bez odrębnych chodników (m.in. ulice: Grodzka, Kolegiacka, B. Moranda), a obecnie prowadzone są remonty kolejnych. Niektóre są przeznaczone wyłącznie dla ruchu pieszego (Grodzka, Ratuszowa, fragmenty ulic: I. Pereca, Ormiańskiej, Solnej, S. Staszica).

W zabudowie Starego Miasta dominują kamienice, głównie dwu-, trzykondygnacyjne (choć nie tylko) pochodzące z różnych okresów.

Gęstość zabudowy jest wyraźnie większa w jego wschodniej części, gdzie jest bardziej zwarta, i tu skupia się większość lokali mieszkaniowych, których liczba obecnie maleje, co jest związane z funkcjami tej części miasta, zwłaszcza usługowymi obejmującymi turystykę i kulturę. Wyraźnie rzadsza, a jednocześnie większa zabudowa obejmuje zachodnią i południową część Starówki, gdzie jest więcej wolnej przestrzeni pomiędzy budynkami, co można zauważyć przy takich obiektach jak dawny pałac, dawna akademia, katedra, dawny szpital kolegiacki czy arsenał. Wśród większych budynków, wyróżniających się od pozostałej zabudowy, są także kościoły położone bliżej linii dawnych murów, czyli niejako na peryferiach zwartej zabudowy.

Do wyjątków zabudowy Starego Miasta, które zupełnie nie przypominają zabytków i niejako "burzą" jej harmonię, należą takie budynki jak: wyraźnie większy od otaczających hotel "Renesans" zbudowany w miejscu dawnego kościoła ormiańskiego na przełomie lat 60. i 70. XX w.; budynek na rogu ulic Grodzkiej i Kolegiackiej czy biurowiec Urzędu Pracy przy placu Wolności, połączony od zachodu z wyższym budynkiem (tzw. "Centralką").

W 1992 r. zamojskie Stare Miasto, stanowiące przykład renesansowej zabudowy miejskiej, zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa Kultury UNESCO.

26 czerwca 2004 na II Forum Polskich Miast i Miejsc UNESCO miasta i obiekty w Polsce, znajdujące się na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, w celu przekazywania informacji, współpracy i promocji skupiły się w Ligę Polskich Miast i Miejsc UNESCO. Siedzibą Ligi został Toruń, a jej pierwszym (i aktualnym) prezesem – prezydent Zamościa Marcin Zamoyski.

Zabytki edytuj

Niektóre z wielu zabytków wpisanych do rejestru[2] oraz gminnej ewidencji[3]:

Budynki świeckie edytuj

 
Ratusz na Rynku Wielkim. Po prawej stronie kamienice ormiańskie
 
Arsenał
 
Katedra w Zamościu
 
Kościół franciszkanów
 
Dawna cerkiew greckokatolicka OO Bazylianów, obecnie kościół księży redemptorystów pw. św. Mikołaja
  • Ratusz przy Rynku Wielkim – symbol miasta, jeden z najcenniejszych zabytków, manierystyczno-barokowy, z wachlarzowymi schodami i 52-metrową wieżą, od północy połączony z niższą, dobudowaną w XIX w. oficyną (początkowo więzienie, z wejściem od strony Rynku Solnego);
  • kamienice z podcieniami przy Rynku Wielkim, m.in.:
    • kamienice ormiańskie (XVII w.) z attykami (północna pierzeja Rynku Wielkiego);
    • kamienice: Morandowska II, Szczebrzeska i Turobińska z początku XVII w. (południowa pierzeja Rynku Wielkiego – ul. S. Staszica);
    • kamienica Pod św. Kazimierzem, XVII w. (wschodnia pierzeja Rynku Wielkiego);
    • kamienica Linkowska, II połowa XVII w. (zachodnia pierzeja Rynku Wielkiego);
  • kamienice z podcieniami przy Rynku Solnym (północna pierzeja), m.in. kamienica Dom Rabina z połowy XVII w.;
  • kamienica na rogu ulic Kolegiackiej i S. Staszica z attykami;
  • kamienice z podcieniami przy ul. Ormiańskiej, poza pierzeją Rynku Wielkiego (po północnej stronie);
  • dawny Pałac Zamoyskich (ul. Akademicka) – siedziba ordynacji Zamoyskich, pierwszy budynek, którego budowę rozpoczęto już w 1579 r., wielokrotnie przebudowywany, w XIX w. w czasie zaborów przekształcony w szpital wojskowy, przez co utracił wyjątkowy wygląd (obecnie gmach z sądami i mieszkaniami komunalnymi);
  • dawna Akademia Zamojska – jedna w pierwszych polskich uczelni, XVII w., przebudowywana w XVIII i XIX w. (obecnie liceum i szkoła wyższa);
  • Arsenał (ul. Zamkowa) – dawna zbrojownia, I poł. XVII w.;
  • Dom Centralny, tzw. "Centralka" (ul. S. Żeromskiego/ul. Bazyliańska) – secesyjny, pocz. XX w., nazwa od dawnego hotelu "Centralny";
  • "Generałówka" (ul. T. Kościuszki) – neorenesansowy budynek z II poł. XIX w. (obok poczty).

Kościoły i dawne budynki sakralne edytuj

Twierdza Zamość edytuj

 
Ocalałe fragmenty fortyfikacji Zamościa (bastion VII)
 
Mykwa
 
Dom rabina
 
Jatki żydowskie

Wśród pozostałości fortyfikacji zamojskiej twierdzy są:

Budynki dawnej ludności żydowskiej edytuj

Do zabytków należą również budynki charakterystyczne dla ludności żydowskiej, która zajmowała północno-wschodnią część Zamościa, stąd właśnie tu znajdują się takie obiekty jak:

Inne budynki spoza listy zabytków:

  • dom modlitwy na rogu ul. G. Daniłowskiego i pl. M. Stefanidesa.

Poza Starym Miastem edytuj

 
Dawna synagoga na Nowym Mieście
 
Dawny NBP, Sąd Okręgowy, a obecnie wybrane wydziały Urzędu Miasta

Poza Starym Miastem nie ma już zbyt wielu obiektów zabytkowych, okazalszych od pozostałych, ale są to zwłaszcza budynki przy głównych ulicach, z XIX i początku XX w., kiedy po likwidacji twierdzy miasto otrzymało możliwość rozwoju i rozbudowy na nowych terenach.

Wśród nich wyróżniają się m.in.:

Charakterystyczną zabudowę z przełomu XIX i XX w., zwłaszcza drewnianą, można jeszcze zobaczyć przy pobliskich od Starego Miasta ulicach osiedla Wiśniowa, gdzie stoją m.in. niewielkie budynki typowe dla przedmieść.

Pomniki edytuj

 
Pomnik Dawida Psalmisty

Stare Miasto edytuj

  • pomnik Jana Zamoyskiego – przed dawnym Pałacem Zamoyskich;
  • pomnik Jana Pawła II – przy katedrze;
  • pomnik Dzieci Zamojszczyzny – ul. Akademicka, przy Starej Bramie Lubelskiej;
  • pomnik Żołnierzy Armii Krajowej – ul. Partyzantów, za Bastionem VII;
  • pomnik Batalionów Chłopskich – ul. Partyzantów, naprzeciwko pomnika Żołnierzy AK;
  • pomnik-krzyż "Katyń 1940" – koło kościoła św. Katarzyny;
  • pomnik króla Dawida Psalmisty – ul. W. Łukasińskiego, w pobliżu Nowej Bramy Lubelskiej;
  • Pomnik Pamięci Ormian – ul. W. Łukasińskiego (za hotelem „Renesans”, w pobliżu nadszańca bastionu VII).

Pozostałe edytuj

  • pomnik-popersie Stanisława Staszica – ul. J. Piłsudskiego (Park Miejski);
  • pomnik 60. rocznicy zakończenia II wojny światowej – ul. J. Piłsudskiego (Planty);
  • pomnik Jana Pawła II – przy kościele pw. Matki Bożej Królowej Polski;
  • pomnik Jeńców Radzieckich – ul. Śląska;
  • pomnik Pamięci Ofiar Faszyzmu "Anioł Śmierci" – ul. J. Piłsudskiego/ ul. S. Okrzei;
  • pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego – ul. J. Piłsudskiego/ ul. Koszary (przed Klubem Batalionowym);
  • pomnik Żołnierzy Radzieckich – ul. Szwedzka/ ul. Topolowa;
  • pomnik Żydom Zamościa (lapidarium) – ul. Prosta.


Przypisy edytuj

  1. ↑ A. Kędziora: Encyklopedia miasta Zamościa. Chełm: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, 2000.
  2. ↑ Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków woj. lubelskiego (NID)
  3. ↑ Wykaz zabytków ujętych w gminnej ewidencji zabytków

Bibliografia edytuj

  • Andrzej Kędziora: Encyklopedia miasta Zamościa. Chełm: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, 2000. ISBN 83-87414-06-9.
  • Jerzy Kowalczyk: Zamość. Przewodnik. Zamość: Zamojski Ośrodek Informacji Turystycznej, 1995. ISBN 83-904231-0-3.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Architektura_Zamościa&oldid=71274515”