Wikipedia

Aryjski wygląd

zestaw cech wyglądu niezgodnych ze stereotypowym wyobrażeniem Żyda

Aryjski wygląd (także odpowiedni lub dobry wygląd, eksterior lub dobra powierzchowność) − eufemistyczne określenie zestawu cech wyglądu człowieka, dzięki którym w jak najmniejszym stopniu przypomina on stereotypowy wizerunek osoby narodowości żydowskiej, stworzony i podtrzymywany przez nazistowską propagandę przed i w trakcie II wojny światowej. Dla kontrastu, występowanie takich cech wyglądu jak m.in. odstające uszy, garbaty nos, przygarbiona sylwetka, małe oczy czy obwisłe powieki określano mianem złego wyglądu.

Osobny artykuł: Aryjczyk.

Choć nazistowska propaganda podsycała mit Germanów jako czystych rasowo potomków antycznych Ariów, którzy instynktownie są w stanie odróżnić od siebie Semitów, w praktyce takie odróżnienie było najczęściej niemożliwe.

Dla osób pochodzenia żydowskiego w czasie II wojny światowej i Holocaustu tzw. dobry wygląd był jednym z warunków powodzenia ucieczki z getta, ukrywania się po tzw. aryjskiej stronie czy działalności w konspiracji.

Tło historyczne edytuj

 
W nazistowskich Niemczech podsycano stereotypowy wizerunek Żydów jako osób wyposażonych w zestaw charakterystycznych cech wyglądu[1]. Przykładem może być plakat reklamujący antysemicką wystawę Der ewige Jude (tłum. Wieczny Żyd) z 1937

Dla ideologii Niemiec narodowosocjalistycznych sprawa rasy była jedną z kwestii centralnych. W III Rzeszy naziści stworzyli całą pseudonaukę, gałąź antropometrii skupioną na znalezieniu mierzalnego, obiektywnego wzorca Żyda i umiejętności odróżniania go od przedstawicieli tzw. rasy nordyckiej czy, szerzej, rasy aryjskiej[2]. Stąd niemiecka propaganda podkreślała stereotypowy wizerunek Semitów jako osób o czarnych, kręconych włosach, garbatych nosach, małych, „wystraszonych” oczach oraz niepewnym sposobie poruszania się[3][4].

W czasie II wojny światowej na terenie getta warszawskiego prowadzono badania na temat cech powierzchowności wyróżniających Żydów i respondenci najczęściej wskazywali właśnie na oczy, kształt nosa i włosy jako na cechy zdradzające pochodzenie ich posiadacza[1]. Dobry wygląd w praktyce oznaczał brak takich cech lub ich świadome zatarcie, na przykład za pomocą charakteryzacji[3], na przykład na osobę starszą lub zniedołężniałą[5]. Za cechy typowe dla dobrego wyglądu uznawano m.in. blond włosy i jasną karnację; w ukryciu się po aryjskiej stronie pomagać mogła także umiejętność poprawnego wysławiania się w języku polskim[6]. Dla ukrywającej się osoby zagrożeniem mogła być jednak zbyt dobra znajomość polszczyzny, a także dobra znajomość niemieckiego, która mogła wzbudzić podejrzenia[7].

Naziści wierzyli, że Aryjczyk bez trudu rozpozna nie-Aryjczyka już na pierwszy rzut oka[8]. Jednak w praktyce rozpoznanie Żyda na podstawie jego wyglądu w większości przypadków okazywało się niemożliwe[8][9]. Dlatego celem antysemickich praw takich, jak tzw. ustawy norymberskie, było m.in. sprawienie, by Żydzi stali się widoczni i odróżnialni na pierwszy rzut oka, jeśli nie dzięki wyglądowi, to dzięki specjalnym stygmatyzującym odznakom, jak na przykład noszona obowiązkowo przez osoby pochodzenia żydowskiego odznaka lub opaska naramienna z żółtą gwiazdą[2][8]. Początkowo Hermann Göring proponował nawet wprowadzenie specjalnych mundurów odróżniających Żydów, ostatecznie Adolf Hitler przystał na propozycję Reinharda Heydricha, by Żydzi zostali zmuszeni do noszenia żółtej gwiazdy[8]. Dodatkowo od 1933 przy ubieganiu się o większość posad obowiązywał w Niemczech przymus zdobycia Ariernachweis, dokumentu poświadczającego „czystość rasową” przodków okaziciela od 1800 lub nawet 1750[10].

Holocaust edytuj

Emanuel Ringelblum stworzył rozróżnienie na Żydów ukrywających się „pod powierzchnią”, a więc w rozmaitych skrytkach, oraz na tych „na powierzchni”: żyjących po aryjskiej stronie murów gett dzięki fałszywym dokumentom i ochronie, jaką dawał wygląd niepasujący do stereotypowego, podsycanego przez nazistowską propagandę wizerunku osoby pochodzenia semickiego[11][3][12]. Pierwsi zmuszeni byli ukrywać się stale, bez kontaktu ze światem zewnętrznym; osoby należące do drugiej grupy posiadały pewną swobodę poruszania się poza kryjówką, jednak ryzykowały wykryciem prawdziwego pochodzenia przez szmalcowników czy niemieckie lub polskie służby[1]. W przypadku mężczyzn najpewniejszym wyróżnikiem było stwierdzenie obrzezania[1]. Z tego względu około trzech czwartych ukrywających się pod fałszywą tożsamością po stronie aryjskiej stanowiły kobiety[13].

 
Naziści wierzyli, że osoby pochodzenia semickiego odznaczają się charakterystycznymi cechami budowy, jak garbate nosy, odstające uszy, obwisłe powieki, smutne bądź wystraszone oczy czy przygarbiona postawa[3][4][1]. Na ilustracji fragment wystawy Der ewige Jude prezentujący rzekomo typowe cechy semickie

Wygląd taki można było dodatkowo wzmocnić dzięki treningowi osobowości, charakteryzacji lub zmianie przyzwyczajeń[14]. W okresie okupacji w Warszawie powstał także czarny rynek usług mających na celu poprawę wyglądu ukrywających się osób poprzez rekonstrukcję napletka u mężczyzn, prostowanie i farbowanie włosów, a także prostowanie nosa[1]. Skuteczność tych zabiegów była jednak niewielka[1].

Dobry bądź odpowiedni wygląd, dobra powierzchowność czy exterior, w przeciwieństwie do tzw. złego wyglądu, ułatwiały przechodzenie przez punkty kontrolne, wychodzenie cało z łapanek czy unikanie szmalcowników[11][15][16][1]. W niektórych sytuacjach umożliwiały także ucieczkę z getta[17][3]. W swoich wspomnieniach Icchak Cukierman podkreślił jednak, że sam wygląd był jedynie jednym z wielu elementów niezbędnych do przeżycia w ukryciu po aryjskiej stronie, bowiem w łapankach okupacyjne służby niemieckie często zatrzymywały i sprawdzały wszystkich przechodniów, niezależnie od ich aparycji[18][1]. Osobę ukrywającą się poza gettem zdradzić mogły także m.in. nieśmiałe spojrzenie, niepewny krok czy przygarbiona postawa[19].

Zły wygląd mógł stanowić podstawę do zatrzymania danej osoby przez patrol niemieckich służb bezpieczeństwa lub wspierającą je policję granatową[13]. Często na wygląd jako na niezbity dowód żydowskiego pochodzenia danej osoby powoływali się autorzy donosów do władz niemieckich[20].

Jako że kryterium wyglądu jest wyjątkowo nieprecyzyjne, zdarzały się także wypadki szantażowania przez szmalcowników osób o czysto nieżydowskim pochodzeniu wyłącznie na podstawie kształtu ich nosa lub koloru włosów[21]. Absurd stosowania tego kryterium przy określaniu przynależności rasowej czy narodowej pokazuje m.in. film Europa, Europa oparty na autentycznej historii Solomona Perela, który – mimo że był Żydem – został postawiony przez nauczyciela przed klasą jako modelowy przykład Aryjczyka[2]. Podobne sytuacje w czasie Holocaustu zdarzały się stosunkowo często[22].

Jednocześnie zarówno zachowane pamiętniki, jak i tworzone po wojnie teksty literackie podkreślają, że tzw. dobry wygląd był dla wielu Żydów podstawowym warunkiem nie tylko działalności w podziemiu, ale często także przetrwania wśród nieżydowskiej ludności poza gettami[23]. Elżbieta Ettinger, która sama podczas okupacji wraz z matką wykorzystywała aryjski wygląd do ukrywania się poza gettem i pracy na rzecz ruchu oporu, w wydanej po wojnie autobiograficznej powieści Kindergarten przydaje te cechy swojej bohaterce i opisuje, że aryjski wygląd był jednym z głównych warunków powodzenia jej misji kurierskich w okupowanej przez Niemcy Europie[24].

Zobacz też edytuj

Źródła edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b c d e f g h i Grabowski 2004 ↓, s. 65–66.
  2. ↑ a b c Alcoff 2005 ↓, s. 103.
  3. ↑ a b c d e Melchior 2000 ↓, s. 75.
  4. ↑ a b Melchior 2004 ↓, s. 211.
  5. ↑ Melchior 2004 ↓, s. 268.
  6. ↑ Grabowski 2004 ↓, s. 65.
  7. ↑ Grabowski 2004 ↓, s. 105.
  8. ↑ a b c d Berkowitz 2007 ↓, s. 67.
  9. ↑ Melchior 2000 ↓, s. 73.
  10. ↑ Ehrenreich 2007 ↓, s. 60–62.
  11. ↑ a b Wieczorkiewicz i Bator 2007 ↓, s. 103, 112–113.
  12. ↑ Melchior 2004 ↓, s. 209–210.
  13. ↑ a b Grabowski 2004 ↓, s. 107.
  14. ↑ Melchior 2000 ↓, s. 86.
  15. ↑ Melchior 2000 ↓, s. 73–76.
  16. ↑ Melchior 2004 ↓, s. 210.
  17. ↑ Bednarczyk 1995 ↓, s. 93.
  18. ↑ Cukierman 1993 ↓, s. 378.
  19. ↑ Grabowski 2004 ↓, s. 66.
  20. ↑ Grabowski 2004 ↓, s. 38.
  21. ↑ Grabowski 2004 ↓, s. 92.
  22. ↑ Melchior 2004 ↓, s. 161.
  23. ↑ Kremer 2003 ↓, s. 270.
  24. ↑ Kremer 2002 ↓, s. 45–46.

Bibliografia edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Aryjski_wygląd&oldid=73094554”