Babka zwyczajna

gatunek rośliny

Babka zwyczajna, babka większa (Plantago major L.) – gatunek rośliny należący do rodziny babkowatych. Rodzimy obszar występowania obejmował Europę i Azję, ale jako gatunek zawleczony rozprzestrzenił się także na innych kontynentach[5], szczególnie pospolicie w Ameryce Północnej. W Polsce gatunek pospolity na całym terenie.

Babka zwyczajna
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

jasnotowce

Rodzina

babkowate

Rodzaj

babka

Gatunek

babka zwyczajna

Nazwa systematyczna
Plantago major L. 1753
Sp.Pl.2, 1753[3]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4]

Pokrój

Morfologia

edytuj
 
Kwiaty
 
Owoce
Pokrój
Wysokość od 5 do 30 cm, bardzo zmienna zależnie od właściwości gleby.
Łodyga
Silnie skrócona (dlatego liście skupione w przyziemnej różyczce), tylko w czasie kwitnienia rozwijają się 1–3 (rzadziej więcej) nierozgałęzione łodygi kwiatonośne, prosto wzniesione, bezlistne, obłe i skąpo owłosione, wyrastające z pachwin liści.
Liście
Skupione w przyziemnej różyczce liściowej. Blaszka szerokojajowata (najwyżej 1,5 razy dłuższe niż szersze), całobrzega albo skąpo ząbkowana, naga lub słabo owłosiona, z 5 lub 7 (lub 9 – dla bardzo dużych liści) równoległymi nerwami, w nasadzie zaokrąglona lub sercowata. Ogonki liściowe mniej więcej długości blaszki, nagie lub luźno tylko owłosione.
Kwiaty
Zebrane w szczytowe, walcowate kłosy o długości równej szypule, lub większej. Niepozorne, małe (do 2 mm długości), siedzące o zredukowanych szypułkach, żółtawozielone. Kielich złożony z czterech, szerokoeliptycznych działek, wolnych do samej nasady. Korona 4-płatkowa, rurkowata, naga. Pręciki 4 z długimi, białymi nitkami zakończonymi bladoliliowymi, z czasem brudnożółtymi pylnikami. Zalążnia górna.
Owoce
Jajowata puszka, zawierająca zwykle (6) 8 (10) nasion Otwiera się wieczkiem. Nasiona owalne lub w różny sposób zdeformowane – kanciaste. Powierzchnia matowa ze zmarszczkami, które na stronie grzbietowej mają układ podłużny, na brzusznej – promienisty (ze znaczkiem pośrodku). Barwa brunatna od jasnej do ciemnej. Długości 2–4 mm i 0,3–0,4 mm szerokości, inne źródła podają długość 1-1,7 mm, szerokość 0,6–0,9 mm, grubość 0,3–0,5 mm[6].

Biologia i ekologia

edytuj
Rozwój
Bylina, hemikryptofit. Roślina kwitnie od czerwca do października, według niektórych źródeł od maja do września[7]. Łupina nasienna pod wpływem wilgoci pęcznieje i śluzowacieje, dlatego przyczepia się, na przykład do stóp ludzi i zwierząt i w ten sposób roślina jest rozsiewana.
Siedlisko
Porasta drogi, przydroża, rowy, wysypiska, piargi, łąki. Zasiedla zadeptywane podłoża, również na glebach żyznych. W uprawach rolnych jest chwastem.
Cechy fitochemiczne
Liście są bogate we flawonoidy (skutalereinę, bajkaleinę), pektyny, witaminy A, C, K. Zawierają także śluz, glikozydy irydoidowe (aukubina, katalpol), kwasy organiczne (cytrynowy, fumarowy, benzoesowy, cynamonowy i in.), garbniki (ok. 4%[7]), enzymy (inwertynę, emulsinę), saponiny trójterpenowe[8].

Nazewnictwo

edytuj

Nazwa rodzajowa Plantago pochodzi z łacińskiego planta, czyli podeszwa, co wiąże się ze skórzastymi liśćmi roślin z tego rodzaju. Epitet gatunkowy major wskazuje, że liście tego gatunku są większe od liści pozostałych babek[7]. W języku polskim funkcjonują liczne nazwy zwyczajowe gatunku: babka szerokolistna, babka pospolita, babka wielka, babka szeroka, podróżnik, skołojna. Równie wiele nazw zwyczajowych ma babka szerokolistna w innych językach, zwłaszcza w angielskim i niemieckim.

Babka szerokolistna była jedną z pierwszych europejskich roślin zawleczonych do Ameryki przez białych osadników w XVII w. Błyskawicznie się rozprzestrzeniająca, zyskała wśród Indian zamieszkujących wschodnie wybrzeże Ameryki Północnej nazwę Śladu białego człowieka[9].

Systematyka i zmienność

edytuj

W szerokim ujęciu systematycznym przyjętym we Flora Europaea[10] traktowane są jako odrębne gatunki:

  • Plantago major subsp. major – babka zwyczajna
  • Plantago major subsp. intermedia (DC.) Arcang. – syn. P. intermedia Gilib. babka wielonasienna
  • Plantago major subsp. winteri (Wirtg.) W. Ludw. – syn. P. winteri Wirtg. babka Wintera

Zastosowanie

edytuj
  • Roślina lecznicza. W Chinach znana była już od 3000 lat. W starożytności zalecana była w przypadku ukąszeń przez węże i skorpiony.
    • Surowiec zielarski: liście – Folium Plantaginis majoris.
    • Działanie: wykrztuśne, przeciwzapalne, powlekające (osłaniające). W medycynie ludowej świeże liście przykładano na niewielkie zranienia, ukąszenia owadów, zwichnięcia, ropiejące rany, owrzodzenia, napar służył do przemywania trudno gojących się ran.
    • Zbiór i suszenie: zbiera się od maja do września i suszy w warunkach naturalnych lub w suszarni, w temperaturze do 40 °C.
  • Sztuka kulinarna: świeże liście dodawane są do sałatek, suszone stosowane jako napar.

Obecność w kulturze

edytuj

Okazy babki zwyczajnej, zarówno w postaci płonnych różyczek liści przyziemnych, jak i w postaci rozwiniętych i owocujących okazów występują kilkakrotnie, bardzo wiernie odwzorowane, w tle malarskim scen w ołtarzu Wita Stwosza w Kościele Mariackim w Krakowie[11]. Okazy babki znajdziemy również w twórczości wielu europejskich malarzy końca średniowiecza i Odrodzenia, np. na obrazie "Spotkanie Chrystusa z Magdaleną w ogrodzie" Jacoba Cornelisza z Amsterdamu z 1507 r.[11] czy u stóp Matki Boskiej na obrazie Barenda van Orleya "Madonna z Dzieciątkiem i aniołami" z ok. 1518 r.

Przypisy

edytuj
  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-06] (ang.).
  3. Plantago major L.. [w:] The Plant List (2013). Version 1.1. [on-line]. [dostęp 2015-05-24].
  4. Plantago major, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
  5. Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-11-11].
  6. Danuta Młodzianowska: Nasionoznawstwo. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1961.
  7. a b c Aleksander Ożarowski, Antonina Rumińska, Krystyna Suchorska, Zenon Węglarz: Leksykon roślin leczniczych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1990. ISBN 83-09-01261-6.
  8. Jakub Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielarskich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1985, s. 348-349. ISBN 83-09-00682-9.
  9. Mirosław J. Barański: Westminster Ponds – miejska oaza dzikości, w: "Na szlaku" R. XXXI, nr e-123 (319), styczeń 2017, s. 25-27 [1]
  10. Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Vascular Plants of Poland - A Checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 1995. ISBN 83-85444-38-6.
  11. a b Władysław Szafer: Kwiaty w ołtarzu Wita Stwosza, w: "Kwiaty w naturze i sztuce", Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958, s. 102-117

Bibliografia

edytuj
  • W. Eisenreich, A. Handel, U.E. Zimmer: Rozpoznawanie roślin i zwierząt. Warszawa: Elipsa, 2005. ISBN 83-7265-073-X.
  • Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.