Bazylika Świętego Jakuba w Lewoczy

Bazylika Świętego Jakuba (dawny polski egzonim: Kościół Świętego Jakuba, słow. Chrám svätého Jakuba, niem. Dom des heiligen Jakob in Leustchau, węg. Lőcsei Szent Jakab-templom) – bazylika w Lewoczy, największy kościół gotycki na Spiszu, drugi - po koszyckiej katedrze św. Elżbiety - na Słowacji (długość 49,5 m, szerokość 27,4 m, wysokość wieży 60,7 m). W 1965 został uznany za Narodowy Zabytek Kultury.

bazylika Świętego Jakuba

1965
Państwo	Słowacja
Miejscowość	Lewocza
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Wezwanie	św. Jakuba
Historia Data zakończenia budowy 1370
Dane świątyni Świątynia • materiał bud. • cegła
Położenie na mapie Słowacji bazylika Świętego Jakuba
49°01′36,84″N 20°35′20,04″E
Strona internetowa

Historia świątyni

Trójnawowa gotycka świątynia pochodzi z okresu średniowiecza. Budowę (podjętą na miejscu starszej, XIII-wiecznej budowli) rozpoczęto za czasów panowania króla węgierskiego Karola Roberta (1307-1342), a ukończono przed 1370 r. Wiadomo, że dzisiejsza zakrystia posadowiona jest na fundamentach z XIII wieku. W gotyckim wnętrzu, przykrytym sklepieniami z tego właśnie okresu, pokrytymi malowidłami z XIV-XVII stulecia, znajduje się 18 gotyckich, renesansowych i barokowych ołtarzy.

W 1474 r. Lewoczę odwiedził król Maciej Korwin i prawdopodobnie z tej okazji powstała południowa kruchta z kaplicą, zwaną korwinowskim oratorium. Po tej wizycie rozpoczęło się intensywne wyposażanie kościoła w kolejne ołtarze, zarówno w główny, jak i boczne. Przyczynił się do tego rozwój gospodarczy miasta i płynące z niego dochody, jak również kolejni proboszczowie, często wybitni humaniści, którzy bardzo starali się, aby ich świątynia nie ustępowała najznamienitszym w Europie.

Kościół szczęśliwie przetrwał dwa pożary miasta w XVI wieku, również reformacja nie wyrządziła poważniejszych szkód w jego wnętrzu (przez ponad 100 lat świątynią zarządzali ewangelicy). W latach 1706-1710 wspólnie gospodarzyły nim oba wyznania, a od 1710 r. do dnia dzisiejszego niezmiennie katolicy. W XVIII wieku wielki pożar Lewoczy przeniknął trzema południowymi wejściami do środka, ale nie spowodował większych szkód. Po tym wydarzeniu postanowiono jednak zamurować wejścia do kościoła, z wyjątkiem jednego. Do poważniejszych prac remontowych należało wyłożenie posadzki piaskowcem oraz usunięcie nagrobków rodziny Turzonów sprzed głównego ołtarza. W latach 1852-1857 wybudowano nową wieżę (stara była w złym stanie technicznym), a nieco później dobudowano tylne kaplice boczne. W latach 90. XIX w. powstały widoczne do dzisiaj witraże, z kolei w 1911 r. obecna posadzka.

W 1923 r. w czasie kolejnego pożaru spłonął dach kościoła. Wymusiło to remont, który trwał do lat 30. Ponowne prace zainicjowano po II wojnie światowej, w 1948 r. – wymieniono wówczas m.in. pokrycie dachu. Dalsze działania zostały zahamowane antykościelną polityką państwa, udało się jednak odnowić główny ołtarz powszechnie uznawany za jedno z czołowych osiągnięć sztuki gotyckiej w tej części Europy. Dopiero po 1989 r. na nowo rozpoczęto intensywne prace konserwatorskie, jednak renowacja zewnętrznych ścian przerasta możliwości finansowe parafii.

• 
  Widok od strony południowej, na pierwszym planie Ratusz
• 
  Elewacja południowa, stan przed renowacją
• 
  Widok od strony północno-wschodniej
• 
  Kaplica św. Jerzego

Konstrukcja

Kościół św. Jakuba posiada trzy nawy. Na ścianach znajdują się trójdzielne gotyckie okna, wypełnione różnymi geometrycznymi maswerkami cztero- i trójlistnymi. Sklepienia są krzyżowo-żebrowe. Strop spoczywa na 12 filarach (podobnie jak Kościół na 12 apostołach). Pierwotnie wchodziło się do niego przez 5 portali – symbolu 5 ran Chrystusa. Nad portalem południowym znajduje się gotycka rozeta. Do kościoła przylegają 2 kruchty: południowa, ze sklepieniem gwiaździstym oraz północna, która po przebudowie otrzymała sklepienie żebrowe.

Z bryły kościoła wyróżnia się także gotycko-renesansowa kaplica św. Jerzego (niedostępna dla zwiedzających) oraz zakrystia ze sklepieniami krzyżowymi, tworząca samodzielną całość.

Wyposażenie i wystrój wnętrza

Najbardziej znanymi elementami wnętrza kościoła są ołtarze. Ołtarz główny św. Jakuba Apostoła to najwyższy gotycki ołtarz na świecie (18,62 metry – 60 lewockich stóp). Powstał w pracowni Mistrza Pawła z Lewoczy i prawdopodobnie on sam jest jego autorem. Rzeźbienie rozpoczęto w 1507, a zakończono w 1517 – początkowo ołtarz nie był złocony, ani pomalowany. Centralną częścią ołtarza jest skrzynia ołtarzowa, pośrodku której znajduje się wysoka na 2,43 m rzeźba Najświętszej Marii Panny. Na lewej ręce trzyma ona małego Jezusa, w prawej dzierży berło. Na jej głowę unoszący się aniołowie kładą koronę. Po prawej stronie Madonny stoi św. Jakub, patron kościoła, po lewej - Jan Ewangelista wskazujący kielich - symbol Eucharystii. Każda rzeźba została wykonana z jednego kawałka lipowego drewna. Na wewnętrznej stronie skrzydeł ołtarzowych widnieją płaskorzeźbione sceny z życia św. Jana na wyspie Patmos oraz ścięcie św. Jakuba w Jerozolimie – wszystkie postacie ubrane są w stroje z epoki. Na zamkniętych skrzydłach znajduje się cykl 8 malowideł, przedstawiających ostatnie sceny z życia Chrystusa – od ogrodu Oliwnego do zmartwychwstania.

W predelli widzimy klasyczne przedstawienie ostatniej wieczerzy z Jezusem w centrum. Naprzeciw niego siedzi Judasz z sakiewką pieniędzy przerzuconą przez ramię. Drugi z apostołów siedzący po prawicy Chrystusa jako jedyny ma nakrycie głowy - czapkę, jaką w XVI w. nosili rzemieślnicy pracujący w drewnie. Dlatego przypuszcza się, że jego twarz może przedstawiać autoportret samego Mistrza Pawła.

Górną część ołtarza wypełnia rozległa nadstawa, w której wnękach znajduje się szereg starszych figur, przedstawiających apostołów, a pochodzących prawdopodobnie ze starego ołtarza głównego z ok. 1370 r.

Autorstwo głównego ołtarza potwierdza inskrypcja na epitafium Martina Urbanowitza z roku 1621, usytuowanym w południowej nawie kościoła. Według jej tekstu Urbanowitz był mężem Margity, wnuczki "rzeźbiarza, który wyrzeźbił główny ołtarz tego kościoła".

Ołtarz czterokrotnie odnawiano – ostatni raz w latach 50. XX wieku, kiedy był mocno zagrożony przez korniki.

• 
  Ołtarz główny
• 
  Południowa nawa – na końcu ołtarz Vir dolorum
• 
  Ostatnia Wieczerza – fragment ołtarza głównego Mistrza Pawła z Lewoczy

Inne zabytkowe ołtarze:

• renesansowy ołtarz św. Janów również wykonany przez Mistrza Pawła około roku 1520 na zamówienie Jana Henckla, lewockiego proboszcza i kanonika wrocławskiego. Poświęcony jest 5 Janom – Janowi Chrzcicielowi, Janowi Ewangeliście, Janowi Jałmużnikowi i Janowi Złotoustemu oraz jedyną osobę w tym gronie, nie będącą świętym – Janowi Gersonowi, kanclerzowi paryskiej Sorbony na przełomie XIV i XV wieku.

W skrzyni ołtarzowej umieścił autor rzeźby przedstawiające św.Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelistę. Na wewnętrznej stronie skrzydeł ołtarzowych osadził płaskorzeźbione przedstawienia św. Jana Jałmużnika i św. Jana Złotoustego. Po zamknięciu skrzydeł ukazuje się cykl 8 malowideł ze scenami z życia św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty. W predelli ołtarza znajduje się świetnie dopracowana kompozycja przedstawiająca Opłakiwanie Chrystusa.

• renesansowy ołtarz św. Anny Samotrzeciej – pochodzi sprzed 1516 z pracowni Mistrza Pawła. Podobny kompozycyjnie do ołtarza św. Janów, ale prostszy w formie – głównym motywem jest św. Anna siedząca z Maryją oraz Jezusem.

• gotycki św. Piotra i Pawła, który powstał 1500, jeszcze przed rozpoczęciem działalności przez Mistrza Pawła. W ołtarzowej szafie stoją św. Piotr i Paweł, a na predelli widać Chrystusa powstającego z grobu w otoczeniu Matki i św. Jana Ewangelisty.

• gotycko-renesansowy ołtarz św. Mikołaja, kolejny, który rzeźbił Mistrz Paweł (ok. 1507) - z jego ręki na pewno wyszły figury św. Jana Jałmużnika i św. Leonarda. Sama figura patrona ołtarza, św. Mikołaja, znajdująca się w centrum ołtarza, jest dużo starsza i pochodzi z lat 1360-1370; nie wiadomo też, kiedy znalazła się w kościele. W okresie kontrreformacji ołtarz był rozebrany. Zarówno zakończenie, jak i predella są barokowe – dodano je prawdopodobnie w XVIII wieku, kiedy starsze części ołtarza uległy zniszczeniu.

• gotycki ołtarz św. Katarzyny z połowy XV wieku, zawiera najstarsze na Słowacji malowidła tablicowe, znajdujące się na predelli.

• ołtarz św. Michała Archanioła. Gotycka jest tylko figura, pochodząca z XV wieku, przez długie wieki uchodząca za św. Floriana. W XVIII wieku została odrestaurowana i umieszczona na barokowym ołtarzu pod wezwaniem św. Michała Archanioła.

• ołtarz 14 pomocników w nędzy, z przełomu XVII i XVIII wieku, w stylu barokowym.

• barokowy ołtarz Dobrego Pasterza, pochodzący z tego samego okresu.

• gotycki ołtarz Matki Boskiej Śnieżnej, znajdujący się w północnej nawie. Powstał na pamiątkę spotkania braci Jagiellonów – króla Polski Jana Olbrachta, króla Węgier Władysława, Zygmunta, przyszłego króla Polski i Fryderyka, prymasa Polski i Litwy – które miało miejsce w 1494 r. Świadczy o tym umieszczony na nim herb Polski, a także herb Lewoczy. Nazywa się go też ołtarzem Trzynastu Miast Spiskich. Wykonano go w miejscowej pracowni pod koniec XV wieku – w tej samej co ołtarz św. Piotra i Pawła.

• ołtarz Bożego Narodzenia (tzw. ołtarz Csákych) - barokowy ołtarz z 1752 r., który zdobią gotyckie rzeźby autorstwa Majstra Pawła składające się na scenę Bożego Narodzenia. Jego początkiem stały się rzeźby przedstawiające Matkę Boską, św, Józefa, dwóch pasterzy i trzy postacie aniołów, zamurowane w lewockim ratuszu i znalezione w 1698 r. Rzeźba klęczącej Madonny z tego ołtarza była wyobrażona na słowackim banknocie stukoronowym, będącym w obiegu od roku 1993 do 16 stycznia 2009 r.

• ołtarz Vir dolorum (Chrystus cierpiący), zwany również oratorium korwinowskim, gdyż ufundował go król Maciej Korwin w 1480 r. (na predelli umieszczono herb króla oraz herb jego małżonki). Znajduje się w południowej nawie i przedstawia ukrzyżowanie Chrystusa. Nie wiadomo, czy skrzydła od początku były jego częścią, czy też umieszczono je tam później. W II połowie XVII wieku miał on się znajdować w głównej nawie, później go wyniesiono i poskładano, aby w XVIII wieku ponowie konsekrować. W 1784 r. zdemontowano figury o motywach pasyjnych. Bardzo cenne artystycznie są malowidła na skrzydłach ołtarza, których autorem jest prawdopodobnie malarz Mikołaj z Lewoczy.

• ołtarz dwóch Marii i pochodzi z lat 20. XVI wieku. Autorem jest prawdopodobnie jeden z uczniów Mistrza Pawła.

• tzw. ołtarz Bożonarodzeniowej predelli, jest kombinacją z kilku ołtarzy. Szafa pochodzi z początku XVI wieku, figury czterech Apostołów z około 1420 r. Skrzydła ołtarzowe i predella są z późniejszego okresu: ta ostatnia przedstawia Pokłon Trzech Króli w naddunajskim pejzażu. Dzisiejszy wygląd ołtarza jest wynikiem złożenia podczas rekonstrukcji w 1961 r.

• ołtarz św. Elżbiety z Turyngii – główną część stanowi obraz z 1493 r., który pierwotnie miał się znajdować w innym lewockim kościele – św. Elżbiety, który zburzono w XVI wieku. Odkryto go ponownie w XIX wieku i dobudowano neogotyckie wykończenia.

• barokowy ołtarz św. Jana Nepomucena, który w przeszłości znajdował się w Czerwonym Klasztorze. Obecnie, niekompletny, stoi w zamkniętej kaplicy św. Jerzego.

• ołtarz św. Katarzyny, który znalazł się w kościele po likwidacji muzeum diecezjalnego w Spiskiej Kapitule. Lata powstania to 1510-1520 – postawiono go w kaplicy św. Jerzego.

• ołtarz Matki Boskiej Loretańskiej, barokowy, z początku XVIII wieku. Znajduje się dzisiaj w oratorium korwinowskim.

Oprócz ołtarzy niezwykle cenne są niektóre samodzielne rzeźby kościoła. Konny posąg św. Jerzego zabijającego kopią smoka, w kaplicy Eulenbacha, pochodzi z roku ok. 1515 i również jest autorstwa Mistrza Pawła. Pomimo że rzeźba stoi na konsoli w rogu kaplicy, jest skomponowana i wykonana tak, że może być oglądana ze wszystkich stron. Ścianę poza rzeźbą pokrywa malowidło uzupełniające legendę o św. Jerzym.

Jedną z najstarszych rzeźb jest Ukrzyżowany z połowy XIV wieku, znajdujący się przed głównym ołtarzem. W kościele można podziwiać też 3 Grupy Ukrzyżowania – gotycką z XV w północnym przedsionku, kolejną w oratorium korwińskim (także z XV wieku; rzeźby są naturalnej wielkości) oraz barokową, na zewnętrznej stronie południowego muru świątyni. Bardzo wartościowe jest piętnastowieczne pastoforium (średniowieczne tabernakulum), położone na lewo od głównego ołtarza (mierzy ponad 14 metrów), natomiast w zakrystii są 2 kolejne, mniejsze – również średniowieczne.

Inne zabytkowe elementy wnętrza to siedemnastowieczne organy zbudowane przez Hansa Hummela, kiedyś największe w Królestwie Węgierskim, osiemnastowieczna ambona, rzeźbione ławy z XV i XVI wieku, brązowa chrzcielnica z XIV wieku oraz liczne epitafia (XIV-XVIII wiek).

Na ścianach świątyni w niektórych miejscach zachowały się malowidła z XIV-XV wieku. Można je oglądać nad prezbiterium nad głównym ołtarzem, na północnych ścianach, pozbawionych okien, na stropie nad północnym wejściem (malowidła renesansowe z XVII wieku), na północnej i południowej kruchcie (malowidła na tej ostatniej są bardzo mocno zniszczone). Większość malowideł odkryto podczas renowacji w XIX wieku. W pomieszczeniu byłej biblioteki są dwa średniowieczne napisy.

Bibliografia

• Kucharík Juraj: Dielo Majstra Pavla, w: "Krásy Slovenska" R. 90, nr 5-6/2013, s. 52-56;

Linki zewnętrzne

• Dokładny opis kościoła wraz ze zdjęciami