Bogatkowate
Bogatkowate (Buprestidae) – rodzina owadów z rzędu chrząszczy, podrzędu wielożernych i serii (infrarzędu) sprężykokształtnych. Kosmopolityczna. Obejmuje około 15 tysięcy roślinożernych gatunków. Larwy są beznogie i żerują w różnych częściach roślin iglastych i liściastych. Często mają powiększony przedtułów, w którym częściowo schowana jest głowa. Dorosłe charakteryzuje sztywne, często metalicznie ubarwione ciało. Mają duże znaczenie w ekosystemach leśnych. Niektóre gatunki są groźnymi szkodnikami wtórnymi drewna, inne są zagrożone i wymagają ochrony.
| Buprestidae[1] | |
| Leach, 1815 | |
 Eurythyrea micans | |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Typ | |
| Gromada | |
| Rząd | |
| Podrząd | |
| Infrarząd | |
| Nadrodzina | |
| Rodzina |
bogatkowate |
Opis edytuj
.jpg)
.jpg)
_(2).jpg)
_(3923211427).jpg)
_mirifica_bl.JPG)
Owady dorosłe edytuj
Chrząszcze osiągają zwykle od 2 do 30 mm[2], ale formy tropikalne dochodzą do 75[3], a nawet 120 mm długości ciała[2]. Większość przedstawicieli charakteryzuje metaliczne, błyszczące ubarwienie. Mniejszość stanowią gatunki ubarwione kryptycznie[3]. Ciało ich jest silnie zesklerotyzowane i sztywne. Usztywnia je dodatkowo zespolenie się przedtułowia z śródtułowiem oraz obecność wyrostka na przedpiersiu dopasowanego do rynienki na śródpiersiu[4].
Prawie wszystkie gatunki mają hipognatyczną, cofniętą do przedtułowia prawie po krawędź oczu głowę. Oczy zwykle duże i jajowate. Czułki zwykle krótsze niż głowa i przedplecze razem wzięte, 11-członowe, częściowo piłkowane. Na piłkowanych segmentach obecne są pory i/lub dołki zmysłowe. Kształt nasadowej krawędzi przedplecza silnie odpowiadający kształtowi nasadowej części pokryw. Spód tułowia z dobrze rozwiniętym wyrostkiem międzybiodrowym przedpiersia i poprzecznym szwem na zapiersiu. Odnóża o stopach pięcioczłonowych, a tylnych biodrach z tyłu wyciętych. Dwa pierwsze z pięciu widocznych sternitów odwłoka są stożkowate[3].
Larwy edytuj
Ciało larw jest miękkie, beznogie, biało lub kremowo ubarwione[3]. Mała głowa do mniej więcej wysokości czułków cofnięta jest w głąb silnie powiększonego przedtułowia[3][4], a jej warga górna jest wolna. Wyjątkiem są larwy minujące, których przedtułów nie jest silnie powiększony. Przetchlinki mają sitkowate[3].
Biologia i ekologia edytuj
Larwy prawie wszystkich gatunków są roślinożerne. Większość gatunków to ksylofagi i kambiofagi żerujące na roślinach liściastych i iglastych[3][4]. Najczęściej zasiedlane są drzewa schorowane i osłabione, rzadziej drzewa martwe lub pozornie zdrowe[3]. W rodzinie tej spotyka się gatunki pirofilne, wyposażone w receptory promieniowania podczerwonego i zasiedlające materiał nadpalony. Rozwój w takim materiale przechodzą m.in. ciemnik czarny, przypłaszczek granatek czy Phaenops formaneki[5]. Wśród Julodinae znaleźć można gatunki rozwijające się wewnątrz korzeni, głęboko pod ziemią[4], a niektóre Julodini odżywiają się korzeniami przebywając na zewnątrz nich[3]. Drobne gatunki rozwijają się w roślinach zielnych, a larwy niektórych minują pędy i liście[4]. Gatunki minujące są zwykle monofagami, ograniczonymi do jednego rodzaju roślin, podczas gdy gatunki drewnożerne mają najczęściej większe spektrum pokarmowe[3].
Większość gatunków europejskich jest jednorocznych, niektóre południowoeuropejskie dają więcej pokoleń w roku[3]. Cykl życiowy gatunków żerujących w drewnie może się w przypadku przesuszenia materiału wydłużyć nawet do dwudziestu kilku lat[5].
Owady dorosłe odżywiają się zwykle pyłkiem lub liśćmi[2]. U większości gatunków są aktywne za dnia i bardzo dobrze latają[4]. Szczególną aktywność wykazują w dni gorące i słoneczne[3].
Rozprzestrzenienie edytuj
Rodzina kosmopolityczna. Większość gatunków żyje w tropikach i subtropikach, ale kilka sięga aż północne koło podbiegunowe[3]. W Europie występuje około 200 gatunków[2]. Z Polski wykazano ponad 90, ale 12 z nich wymaga potwierdzenia[6].
Systematyka i filogeneza edytuj
Takson ten wprowadzony został w 1815 roku przez Williama Elforda Leacha. Bogatkowate umieszczane są w serii (inrfarzędzie) Elateriformia. Wraz z Schizopodidae tworzą w jego obrębie nadrodzinę bogatków (Buprestoidea)[7], która najbliżej spokrewniona jest z Dascilloidea lub Byrrhoidea[4]. Do bogatkowatych zalicza się około 15 000 gatunków[2] i dzieli się ją na 7 podrodzin[7]:
- Julodinae Lacordaire, 1857
- Polycestinae Lacordaire, 1857
- Galbellinae Reitter, 1911
- Chrysochroinae Laporte, 1835
- Buprestinae Leach, 1815
- Agrilinae Laporte, 1835
- †Parathyreinae Alexeev, 1994
Badania molekularne przeprowadzone przez Evans i innych silnie wspierają monofiletyzm Buprestoidea oraz siostrzaną pozycję bogatkowatych i Schizopodidae. Potwierdzają one również monofiletyzm Agrilinae, Julodinae i Galbellinae, natomiast wskazują na polifiletyzm Buprestinae i Chrysochorinae. Polycestinae są monofiletyczne po wyłączeniu z nich plemienia Haplostethini. Wyniki analiz podważają ponadto monofiletyzm plemion Coraebini, Agrilini i Tracheini[8].
Znaczenie i ochrona edytuj
Bogatkowate odgrywają znaczącą rolę w rozkładzie obumierających drzew i ich części, które dzięki temu nie gromadzą się w lesie w wielkich ilościach. Uczestniczą w ten sposób w przepływie materii i energii w ekosystemach leśnych[5]. Chrząszcze te atakują przede wszystkim drzewa osłabione chorobami grzybowymi, rosnące w warunkach stresu wodnego czy uszkodzone przez żery foliofagów. Liczne gatunki mają duże znaczenie gospodarcze i określane są w leśnictwie jako szkodniki wtórne drzewostanów. W Polsce największe znaczenie ekonomiczne mają przypłaszczki i opiętki[2].
Wiele gatunków bogatkowatych jest zagrożonych. Dotyczy to szczególnie gatunków stenotopowych, związanych z obumierającymi gałęziami i konarami starych drzew[5]. Bogatek wspaniały (Buprestis splendens) umieszczony został w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych[9], a w Polsce objęty jest ścisłą ochroną gatunkową. Poraj (Dicerca moesta), pysznik jodłowy (Eurythyrea austriaca) i pysznik dębowy (Eurythyrea quercus) są w Polsce objęte gatunkową ochroną częściową[10]. Na Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce znalazły się: Acmaeodera degener, Anthaxia cichorii, A. millefolii, A. nigritula i Perotis lugubris w kategorii wymarłych lub prawdopodobnie wymarłych, Buprestis splendens, Dicerca subtilis w kategorii krytycznie zagrożonych, Agrilus pseudocyaneus, Eurythyrea quercus i Sphenoptera substriata w kategorii zagrożonych, Agrilus integerrimus w kategorii bliskich zagrożenia, Eurythyrea austriaca w kategorii narażonych i kilka o słabo rozpoznanym statusie[11]. Na Słowacji ochroną objęte są Sphenoptera antiqua, Eurythyrea austriaca, Phaenops formaneki bohemica i Anthaxia tuerki, jako kriticky ohrožené[12].
Głównym zagrożeniem dla bogatkowatych, jak i innych chrząszczy saproksylicznych, są w większości Europy zabiegi stosowane w ramach gospodarki leśnej. Dla ich ochrony niezbędne jest zachowanie ciągłości czasowej (stała obecność w środowisku roślin w odpowiednim wieku i stanie) oraz przestrzennej (ciągłość odpowiednich środowisk) bazy pokarmowej[5].
Przypisy edytuj
- ↑ Buprestidae, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c d e f Alicja Sowińska. Biologia i ekologia przypłaszczka granatka Phaenops cyanea (F.) (Col., Buprestidae) – Aktualny stan wiedzy. „Leśne Prace Badawcze”, s. 83-98, 2006.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Brian Levey: Handbooks for the identification of British Insects. Vol. V. part 1 (b). Coleoptera. Buprestidae. Londyn: Royal Entomological Society of London, 1977, s. 1-3.
- ↑ a b c d e f g Marek Wanat: Rząd: chrząszcze — Coleoptera. W: Zoologia t. 2 Stawonogi cz. 2 Tchawkodyszne. Czesław Błaszak (red.). Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012.
- ↑ a b c d e Jerzy M. Gutowski. Saproksyliczne Chrząszcze. „Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych”. 55 (1 (270)), s. 53-73, 2006. Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika.
- ↑ Roman Królik: Bogatkowate (Coleoptera: Buprestidae) Polski, 2010. 2010. [dostęp 2015-02-19].
- ↑ a b Patrice Bouchard i inni, Family-group names in Coleoptera (Insecta), „ZooKeys”, 88, 2011, s. 1-972, DOI: 10.3897/zookeys.88.807.
- ↑ Amanda M. Evans, Duane D. Mckenna, Charles L. Bellamy, Brian D. Farrell. Large-scale molecular phylogeny of metallic wood-boring beetles (Coleoptera: Buprestoidea) provides new insights into relationships and reveals multiple evolutionary origins of the larval leaf-mining habit. „Systematic Entomology”, 2014. The Royal Entomological Society. DOI: 10.1111/syen.12108.
- ↑ F. Mason i inni, Buprestis splendens, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2015-02-19] (ang.).
- ↑ Dz.U. 2014 poz. 1348 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. [dostęp 2015-02-02].
- ↑ Zbigniew Głowaciński, Małgorzata Makomaska-Juchiewicz, Grażyna Połczyńska-Konior: Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce. Suplement. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2002.
- ↑ Jacek Kurzawa: Červená kniha - podle ohrožení - 4. [w:] Entomo.pl [on-line]. 2001-2015. [dostęp 2015-02-20].