Wikipedia

Brańsk

miasto i gmina w województwie podlaskim

Brańsk – miasto i gmina we wschodniej Polsce, w województwie podlaskim, w powiecie bielskim.

Brańsk
miasto i gmina
Ilustracja
Kościół Wniebowzięcia NMP
Herb
Herb
Państwo

 Polska

Województwo

 podlaskie

Powiat

bielski

Prawa miejskie

1440

Burmistrz

Eugeniusz Tomasz Koczewski

Powierzchnia

32,43 km²

Populacja (31.12.2017)
• liczba ludności
• gęstość


3 785[1][2]
116,7 os./km²

Strefa numeracyjna

85

Kod pocztowy

17-120

Tablice rejestracyjne

BBI

Położenie na mapie powiatu bielskiego
Mapa konturowa powiatu bielskiego, po lewej znajduje się punkt z opisem „Brańsk”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Brańsk”
Położenie na mapie województwa podlaskiego
Mapa konturowa województwa podlaskiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Brańsk”
Ziemia52°44′44″N 22°50′00″E/52,745556 22,833333
TERC (TERYT)

2003021

SIMC

0922745

Urząd miejski
Rynek 8
17-120 Brańsk
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP
Plan miasta Brańsk, (2012 r.)
Panorama miasta

Brańsk jest siedziba władz wiejskiej gminy Brańsk, a także rzymskokatolickiej parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny[3].

Brańsk uzyskał lokację miejską w 1440 roku[4]. W latach 1969-1972 miasto było siedzibą władz gromady Brańsk. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa białostockiego.

Był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego[5] w starostwie brańskim w ziemi bielskiej województwa podlaskiego w 1795 roku[6]. Miejsce obrad sejmików ziemi bielskiej od XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku[7].

Według danych z 1 stycznia 2018 Brańsk liczył 3 785 mieszkańców[1].

Położone jest na Równinie Bielskiej, nad rzeką Nurzec, przy trasie z Warszawy do Bielska Podlaskiego i Białowieży.

Struktura powierzchni edytuj

Według danych z 2002[8] Brańsk ma obszar 32,43 km², w tym:

  • użytki rolne: 66%,
  • użytki leśne: 27%.

Miasto stanowi 2,34% powierzchni powiatu.

Demografia edytuj

Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku miasto zamieszkiwało 3.739 osób, wśród których 1.474 było wyznania rzymskokatolickiego, 100 prawosławnego a 2.165 mojżeszowego. Jednocześnie 1.530 mieszkańców zadeklarowało polską przynależność narodową, 32 białoruską, 2.165 żydowską a 12 rosyjską. Było tu 493 budynków mieszkalnych[9].

Według danych z 31 grudnia 2017 r.[10] miasto miało 3785 mieszkańców. Dane z 31 grudnia 2017[10]:

Opis Ogółem Kobiety Mężczyźni
jednostka osób % osób % osób %
populacja 3 785 100 1 901 50,22 1 884 49,78
powierzchnia 32,43 km²
gęstość zaludnienia
(mieszk./km²)		 116,71 58,62 58,09
  • Piramida wieku mieszkańców Brańska w 2014 roku[11].

 

Historia edytuj

 
Historia miasta
 
Historia miasta

Nazwa miasta pochodzi od rzeki Bronki. W pobliżu miasta znajdują się stanowiska kultury amfor kulistych. W X/XI w. istniał w Brańsku gród obronny w miejscu zwanym dzisiaj Zamczyskiem.

Wiek XIII edytuj

Na uroczysku „Kumat” we wschodniej części miasta 23 czerwca 1264 wojska polskie księcia Bolesława Wstydliwego stoczyły zwycięską bitwę z Jaćwingami pod dowództwem wodza Kumata (Komata)[12].

Wiek XIV edytuj

W 1366 król Kazimierz Wielki przekazał te ziemie Litwie. Przez pewien czas należał on do posiadłości księcia mazowieckiego Janusza I Starszego.

Wiek XV edytuj

Od 1413 miejscowość wchodziła w skład województwa trockiego. W roku 1430 wzmiankowane jako Bransko. W latach ok. 1440–1444 należało przejściowo do księcia mazowieckiego Bolesława IV. Wtedy też prawdopodobnie miała miejsce lokacja na prawie chełmińskim i powstanie parafii rzymskokatolickiej (pierwsza wzmianka w roku 1446). Jako pierwsze miasto na Podlasiu, 18 stycznia 1493, Brańsk został lokowany na prawie magdeburskim przez wielkiego księcia litewskiego Aleksandra Jagiellończyka[13].

Wiek XVI edytuj

Na XVI w. przypada szczyt rozwoju miasta. Mieszczanie handlowali zwłaszcza drewnem, w mniejszym stopniu zbożem. Od 1532 w mieście odbywały się sejmiki szlacheckie. W roku 1530 powstała szkoła parafialna. Działał tu także szpital i kościół przyszpitalny Świętego Ducha. W latach 1533–1556 starostwo brańskie było zarządzane przez faktorów królowej Bony, a następnie prawa do niego przeszły na króla Zygmunta Augusta. Z 1558 pochodzi pierwsza wzmianka o brańskiej cerkwi prawosławnej. W okresie tym blisko połowę mieszkańców miasta stanowiła ludność ruska[14]. W 1569 na prośbę mieszczan król Zygmunt August włączył miasto do Korony. W 1591 pożar strawił połowę miasta.

Wiek XVII edytuj

W 1628 sąd ziemski skazał na śmierć 26 banitów trudniących się przez ponad rok rozbojami. Stąd powstało przekleństwo: „A bodaj cię kat brański oprawił”. W 1633 na mocy postanowień unii brzeskiej cerkiew prawosławną przekazano parafii unickiej (greckokatolickiej)[14]. W 1652 miasto dotknęła epidemia. W latach 1653–1670 starostą brańskim był Bogusław Radziwiłł. Na ten czas datują się wielkie zniszczenia miasta przez wojska polskie, szwedzkie, siedmiogrodzkie, tatarskie i szczególnie moskiewskie w styczniu 1660.

Wiek XVIII edytuj

W 1761, na tutejszym sejmiku został wybrany na posła na sejm walny przyszły król Polski Stanisław Poniatowski.

Pod zaborami edytuj

 
Plan miasta Brańsk, (1804 r.)

Brańsk najpierw znajdował się pod zaborem pruskim, a następnie, po traktacie w Tylży w 1807 – pod zaborem rosyjskim. W Brańsku powstała w XIX wieku duża społeczność żydowska, która już w 1820 uniezależniła się i utworzyła własny kahał. W 1807 roku Żydzi stanowili 7% ludności Brańska. 90 lat później według spisu z 1897 roku, wśród 4087 mieszkańców Żydzi stanowili 58%. Aż 89% ówczesnych żydowskich mieszkańców Brańska przybyło spoza powiatu bielskiego. Byli to w większości uciekinierzy z Rosji, zwani litwakami[15]. W styczniu 1826 doszło tutaj do jedynego w Polsce większego wystąpienia dekabrystów, kiedy to żołnierze miejscowego batalionu saperów Samodzielnego Korpusu Litewskiego odmówili złożenia przysięgi na wierność rosyjskiemu carowi. Do kolejnych wystąpień zbrojnych dochodziło w czasie powstania listopadowego – przez Brańsk przemaszerował w drugiej połowie maja 1831 w drodze na Litwę 700-osobowy korpus pułkownika Dezyderego Chłapowskiego. W 1839 na mocy postanowień synodu połockiego cerkiew unicką przekazano parafii prawosławnej. Od 1842 miasto wchodziło w skład powiatu bielskiego w guberni grodzieńskiej[16]. W trakcie powstania styczniowego miały miejsce wystąpienia zbrojne. Do dużych zniszczeń miasta doszło w czasie I wojny światowej.

II Rzeczpospolita edytuj

W 1919 miasto powróciło w granice państwa polskiego. W dniach 30 i 31 lipca 1920 odbyła się tu bitwa w czasie wojny polsko-bolszewickiej.

W 1929 r. miasto liczyło 3739 mieszkańców. Burmistrzem był Stanisław Kołoszko, komendantem Ochotniczej Straży Ogniowej Antoni Lubicki.

Był tu kościół rzymskokatolicki oraz cerkiew prawosławna, którą jednak w 1930 zamknięto i zburzono. Funkcjonował szpital PCK. Działał Związek Kupców, Związek Rzemieślników. Działały tu dwie mleczarnie, cztery młyny, cztery wiatraki[17].

II wojna światowa edytuj

 
Brańsk po zajęciu przez Wehrmacht w 1939 roku, widoczne zgliszcza miasta.
 
Żołnierze Wehrmachtu w aucie, 1939.

10 września 1939 Brańsk zajęły oddziały niemieckie gen. mjr Schaala. Na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow 24 września 1939 do Brańska wkroczyła Armia Czerwona. W 1940 władze okupacyjne postawiły w Brańsku pomnik Lenina, zniszczony latem 1941[18][19].

Około godziny 18.00 w dniu 22 czerwca 1941 roku do Brańska wkroczyły czołowe oddziały niemieckie 263. Dywizji Piechoty i w ciągu godziny go opanowały. Oddziały radzieckie próbowały bezskutecznie odzyskać Brańsk, w związku z czym prowadziły kontrataki w nocy i nad ranem. W ich wyniku Brańsk został bardzo poważnie zniszczony[20].

Jesienią 1941 władze niemieckie utworzyły w Brańsku getto dla ludności żydowskiej[21]. Przez getto przeszło ok. 3 tys. Żydów[21]. W listopadzie 1942 zostało ono zlikwidowane. Jego mieszkańców wywieziono do getta w Bielsku Podlaskim, a stamtąd do obozu zagłady w Treblince[21].

Brańsk został zajęty przez Armię Czerwoną 1 sierpnia 1944. W czasie wojny miasto zostało zniszczone w 35%.

Po II wojnie światowej edytuj

Po zakończeniu wojny miasto zaczęło powoli się rozwijać: rozpoczęto odbudowę zniszczonych obiektów, w tym kościoła, a także stworzono gminę Brańsk. 15 marca 1947 Brańsk został opanowany przez partyzantów 6 Brygady Wileńskiej AK kpt. Władysława Łukasiuka „Młota”, którzy rozbroili posterunek Milicji Obywatelskiej i rozstrzelali zastępcę komendanta do spraw politycznych, członka Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi i Polskiej Partii Robotniczej Eliasza Ostapczuka, a zarazem współpracownika UB.

W 1977 Brańsk zdobył główną nagrodę w ogólnopolskim konkursie „Mistrz Gospodarności”. Obecnie ośrodek handlowo-usługowy regionu rolniczego.

Zabytki edytuj

  • układ przestrzenny, 1493–XVIII w. (nr rej.:457 z 17.12.1979)
 
Zabytki w Brańsku
  • kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP, 1859–1862 (nr rej.:680 z 9.12.1987)
  • dzwonnica z 1863 (nr rej.:681 z 9.12.1987)
  • kapliczka z figurą św. Piotra, ul. Binduga/Jana Kilińskiego, poł. XIX w. (nr rej.:535 z 29.12.1983)
  • cmentarz rzymskokatolicki, 1852 (nr rej.:A-75 z 27.10.1993)
  • cmentarz prawosławny, 1803 (nr rej.:A-79 z 17.12.1979)
  • cmentarz żydowski (nr rej.:A-76 z 20.10.1993)
  • drewniany dom, ul. Józefa Piłsudskiego 3, 1900 (nr rej.:675 z 22.12.1987)
  • zagroda, ul. Józefa Piłsudskiego 15, XVIII–XIX w. (nr.rej.:391 z 14.02.1977):
    • drewniany dom mieszkalny,
    • stodoła,
    • obora[22];
  • grodzisko z XI w.
  • drewniane koszary carskie z lat 1875–1890

Zabytki w okolicy edytuj

Edukacja edytuj

 
Zespół Szkół Szkół im. Armii Krajowej

W Brańsku działał Zespół Szkół Szkół im. Armii Krajowej, w skład którego wchodziła szkoła podstawowa, gimnazjum, liceum oraz zasadnicza szkoła zawodowa[23]. Na terenie placówki znajduje się także hala sportowa i pełnowymiarowe boisko piłkarskie. W roku szkolnym 2016/2017, po raz pierwszy w historii istnienia szkoły, z powodu braku chętnych nie utworzono 1 klasy liceum oraz 1 klasy zasadniczej szkoły zawodowej. Identyczna sytuacja wystąpiła w kolejnym roku oraz w 2018/2019. W związku z powyższym, a także z reformą szkolnictwa i likwidacją gimnazjów, z Zespołu Szkół pozostała tylko szkoła podstawowa. Sytuacja ta uległa zmianie rok później, kiedy to reaktywowano Liceum Ogólnokształcące, choć na razie z tylko jednym oddziałem.

Religia edytuj

 
Pomnik Jana Pawła II przed kościołem
 
Kapliczka u zbiegu ulic Binduga i Kilińskiego
 
Cerkiew prawosławna św. Symeona Słupnika
 
Elewatory zbożowe w Brańsku

Kościół Rzymskokatolicki edytuj

Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny edytuj

Transport edytuj

W mieście krzyżują się drogi krajowe i wojewódzkie:

Znane osoby edytuj

Zobacz też edytuj

Sąsiednie gminy edytuj

Brańsk, Rudka

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b Polska w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2019-01-20] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  2. ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018r.
  3. ↑ Opis parafii na stronie diecezji
  4. ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 21-22.
  5. ↑ Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 12.
  6. ↑ Karol de Perthées , Mappa Szczegulna Woiewodztwa Podlaskiego, 1795
  7. ↑ Wojciech Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991, s. 32.
  8. ↑ Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset. regioset.pl. [dostęp 2010-09-14]. (pol.).
  9. ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych., t. T. 5, województwo białostockie, 1924, s. 19.
  10. ↑ a b GUS-Główny Urząd Statystyczny. stat.gov.pl. [dostęp 2013-01-21]. (pol.).
  11. ↑ Brańsk w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  12. ↑ Adam Czesław Dobroński, Miasta województwa podlaskiego, Białystok 2014, s. 62, ISBN 978-83-64505-00-3.
  13. ↑ Adam Czesław Dobroński, Miasta województwa podlaskiego, 2014, s. 61, ISBN 978-83-64-505-00-3.
  14. ↑ a b Jerzy Hawryluk. Cerkiew ruska brańska. „Над Бугом і Нарвою”. 3-4 (31-32), 1997. Związek Ukraińców Podlasia. [dostęp 2017-07-10]. (pol.). 
  15. ↑ Zbigniew Romaniuk, Zarys dziejów osadnictwa żydowskiego w Brańsku, „Ziemia Brańska”, T. 1, 1989, s. 21.
  16. ↑ J. Maroszek, Dzieje powiatu Wysokie Mazowieckie 1866-2006. Białystok 2008 r. s. 59.
  17. ↑ The 1929 Polish Business Directory Project [online], data.jewishgen.org [dostęp 2017-04-02].
  18. ↑ 21 miesięcy władzy sowieckiej w Brańsku. | | Brańsk [online], bransk.eu [dostęp 2017-11-22] (pol.).
  19. ↑ Archiwum Etnograficzne. [dostęp 2015-04-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-02)].
  20. ↑ http://pbc.biaman.pl/Content/60084/BAH%202016.pdf
  21. ↑ a b c Czesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 116. ISBN 83-01-00065-1.
  22. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podlaskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023.
  23. ↑ O szkole. Zespół Szkół im. Armii Krajowej w Brańsku, 2009-05-17. [dostęp 2014-08-13]. (pol.).
  24. ↑ S. Andrzejewski, M. Siuchniński, Miasta polskie w tysiącleciu, tom pierwszy. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków 1965 r. s. 251.

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Brańsk&oldid=72992376”