Wikipedia

Bursztyn bałtycki

Bursztyn bałtycki („bałtyckie złoto”) – odmiana bursztynu, będąca sukcynitem powstałym w eocenie, występująca w rejonie Bałtyku. Jak wszystkie bursztyny jest naturalną substancją organiczną, żywicą kopalną.

Bursztyn z zatopionym owadem
Różne kolory naturalnego bursztynu
Wydobywanie bursztynu metodą hydrauliczną, okolice Gdańska
Poławiacz bursztynu, Mikoszewo, Mierzeja Wiślana

Żywica wydostawała się ze zranień, pęknięć pni i gałęzi drzew, tworząc nacieki, określane mianem sopli lub kropli[1]. Żywica gromadziła się również bezpośrednio pod korą lub wewnątrz pnia, tworząc formy podkorowe. Mówi się o dwóch przyczynach intensywnego żywicowania: po pierwsze, drzewa broniły się, osłaniając zranienia, blokując dostęp wirusom i grzybom pasożytniczym. Po drugie, mogła być to reakcja drzew na zachodzące zmiany klimatu, znaczne wahania temperatury i wyjątkową aktywność wulkaniczną. Żywica przetrwała do naszych czasów w formach dokumentujących sposób jej powstawania i przemieszczania.

Drzewo macierzyste bursztynu bałtyckiego edytuj

Gatunek drzewa, którego żywica zrodziła bursztyn bałtycki, nie jest jednoznacznie ustalony. Najczęściej w literaturze wskazywany jest Pinus succinifera (tj. „drzewo bursztynodajne”. rodzina sosnowatych). Nowsze badania wskazują jednak na Pseudolarix wehri z rodzaju modrzewników lub na drzewa z rodziny sośnicowatych (Sciadopityaceae)[1]. Prowadzone od wieków badania dowodzą, że bursztyn bałtycki jest żywicą drzew iglastych, ale gatunek drzew macierzystego pozostaje tajemnicą, nie można wykluczyć także cedru i araukarii. Około 49 mln. lat temu lasy bursztynonośne porastały lądy otaczające pre_Morze Północne, które wkroczyło w późnym eocenie na obszar Europy Środkowo-Wschodniej, a wycofało się w późnym oligocenie. Na podstawie inkluzji roślin znalezionych w bursztynie rekonstruuje się las eoceński[2].

Właściwości edytuj

  • Chemizm: jako surowiec jest bardzo niejednorodny pod względem składu elementarnego. Składa się on z węgla (61–81%), wodoru (8,5–11%), tlenu (ok. 15%). Siarka, jako składnik wtórny, może występować w ilości do kilku procent. Bursztyn zawiera także inne pierwiastki i minerały;
  • twardość w skali Mohsa: 2-3; mikrotwardość kształtuje się od 19,9 do 29 kg/mm²;
  • barwa – żółtawa o różnych odcieniach, bywa mlecznobiały, brunatny, czerwonawy, także niebieskawy lub zielonawy (bardzo rzadko); jest przezroczysty, przeświecający lub mętny – zależy od ilości zawartych w nim pęcherzyków powietrza;
  • współczynnik załamania światła: 1,539–1,542;
  • połysk – woskowy;
  • gęstość – 0,96–1,096 g/cm³; jest lekki, jego gęstość jest porównywalna z gęstością wody morskiej;
  • bursztyn bałtycki jako jedyny wśród żywic kopalnych zawiera dużo (3–8%) kwasu bursztynowego, najwięcej w korze – warstwie zewnętrznej; wyjątek stanowi bardzo rzadko znajdowany w okolicach Gdańska gedanit;
  • w dotyku jest ciepły;
  • ogrzany w dłoni przyjemnie pachnie;
  • przy potarciu ładuje się ujemnie;
  • pali się jasnym płomieniem, wydzielając zapach podobny do kadzidła;
  • łatwo poddaje się obróbce mechanicznej;
  • gwałtownie podgrzany pęka;
  • temperatura mięknienia ok. 150 °C;
  • temperatura topnienia ok. 350 °C;
  • poddaje się barwieniu przy pomocy substancji organicznych, a także syntetycznych;
  • można go poddawać termicznemu procesowi klarowania, barwienia, kształtowania i prasowania.

Właściwością bursztynu jest trudność jego identyfikacji. Najlepszym sprawdzianem jest spektroskopia absorpcyjna w podczerwieni (IRS). Wyznacznikiem diagnostycznym jest charakterystyczny i wyraźny odcinek krzywej, zwany ramieniem bałtyckim, który tworzy się w przedziale pasm 1200–1260 cm−1.

Występowanie edytuj

Występuje głównie wzdłuż południowych wybrzeży Morza Bałtyckiego: w Danii, Niemczech, Polsce, na półwyspie Sambia w Rosji (największa na świecie kopalnia bursztynu), na Litwie – okolice Kłajpedy i Łotwie oraz rzadziej w Szwecji, a także na Ukrainie na Polesiu Wołyńskim (kopalnia w okolicach Klesowa), w okolicach Bitterfeld-Wolfen w Niemczech. Na terenie Polski bursztyn występuje także w nagromadzeniach plejstoceńskich i holoceńskich na obszarach polodowcowych w strefie nadmorskiej.

Miejsca występowania:

W Polsce bursztyn bałtycki występuje w złożach:

Znaczenie edytuj

  • Niekiedy zawiera bardzo cenne z punktu widzenia naukowego i wyjątkowo atrakcyjne dla kolekcjonerów inkluzje, często doskonale zachowanych organizmów zwierzęcych i roślinnych[3]. Gdańsk był od czasów nowożytnych ważnym ośrodkiem kolekcjonerskim, od 2 poł XVII w. powstawały gabinety osobliwości o charakterze naukowym: Johanna Heveliusa, Christopha Gottwalda, Jacoba Breynego, a w latach 20-30 XVIII w. Jacoba Theodora Kleina. Gdańscy kolekcjonerzy byli pionierami badań nad bursztynem, gromadzili i opisywali okazy skamieniałej przed milionami lat żywicy, zwanej bursztynem bałtyckim. Gdańskie kolekcje bursztynów Gottwaldów i Breynów stały się zalążkiem wielkich zbiorów rosyjskich Piotra I oraz Katarzyny II, a Museum Kleinianum - zbiorów saksońskich w Dreźnie i frankońskich w Bayreuth[4].
  • Bursztyn bałtycki od najdawniejszych czasów był używany jako kamień ozdobny i leczniczy. Ozdoby i amulety wyrabiano z niego już w paleolicie, na ten okres datowane jest stanowisko archeologiczne we wsi Niedźwiedziówka w powiecie nowodworskim.
  • Handlowano nim w całej starożytnej Europie.
  • Niezwykłym powodzeniem cieszył się w Cesarstwie Rzymskim, a także w całym basenie Morza Śródziemnego. Wyprawy po niego były organizowane od V w. p.n.e. i wiodły tzw. szlakiem bursztynowym od Adriatyku do wybrzeży Morza Bałtyckiego.
  • Najbardziej znanym dziełem jest Bursztynowa Komnata, która zaginęła podczas II wojny światowej.
  • Jest wykorzystywany w przemyśle kosmetycznym, farmaceutycznym, medycynie i przemyśle jubilerskim.
  • Największa znana bryła ważąca 9,75 kg została znaleziona w 1860 r. w okolicach Kamienia Pomorskiego. Obecnie okaz ten znajduje się w Muzeum Przyrodniczym Uniwersytetu im. Humboldtów w Berlinie.
  • Najciekawsze polskie kolekcje można oglądać w Muzeum Ziemi PAN w Warszawie[5], Muzeum Zamkowym w Malborku[6], Muzeum Bursztynu w Gdańsku[7], Muzeum Bursztynowa Komnata w Stegnie[8], Muzeum Inkluzji w Bursztynie w Gdyni[9].
  • Ciągle należy do wysoko cenionych kamieni ozdobnych. Wykonuje się z niego przedmioty użytkowe i ozdobne oraz biżuterię, często o dużej wartości artystycznej.
  • Nazewnictwo i określenia kamieni jubilerskich z bursztynu bałtyckiego (sukcynitu) według Międzynarodowego Stowarzyszenia Bursztynników[10]:
    • bursztyn bałtycki (sukcynit) naturalny – kamień poddany jedynie obróbce mechanicznej (na przykład szlifowanie, cięcie, toczenie, polerowanie) bez jakichkolwiek zmian naturalnych właściwości;
    • bursztyn bałtycki (sukcynit) modyfikowany – kamień poddany obróbce termicznej lub ciśnieniowej, powodującej zmianę właściwości fizycznych, między innymi stopnia przezroczystości i barwy, lub w podobnych warunkach kształtowany z jednej bryłki, wcześniej przyciętej do zamierzonych rozmiarów;
    • bursztyn bałtycki (sukcynit) rekonstruowany (prasowany) – kamień otrzymany z kawałków bursztynu bałtyckiego sprasowanego pod wpływem podwyższonej temperatury i wysokiego ciśnienia bez dodatkowych składników;
    • bursztyn bałtycki (sukcynit) łączony – kamień składający się z dwu lub więcej części naturalnego, modyfikowanego lub rekonstruowanego bursztynu bałtyckiego, sklejonych z użyciem jak najmniejszej ilości bezbarwnego spoiwa.

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b Anna Sobecka: Jak powstał bursztyn bałtycki. Muzeum Bursztynu w Jarosławcu, 2014. [dostęp 2014-06-04].
  2. ↑ Regina Kramarska, Powstanie bursztynu i jego koncentracji złożowych, [w:] Sławomir Fijałkowski, Dorota Górak-Łuba (red.), Bursztyn bałtycki: natura, historia, kultura = Baltic amber: nature, history, culture, Gdańsk: Międzynarodowe Stowarzyszenie Bursztynników, 2023, s. 8-24, ISBN 978-83-948654-2-9 [dostęp 2024-01-23].
  3. ↑ M. Bertrand, E. Sidorchuk, C. Hoffeins, Before the summer turns to winter: the third labidostommatid genus from Baltic amber has subtropical kin, „Acarologia”, 55 (3), 2015, s. 321–336, DOI: 10.1051/acarologia/20152170, ISSN 0044-586X [dostęp 2020-03-17].
  4. ↑ Anna Sobecka, Początki naukowych badań nad bursztynem w Gdańsku i kolekcja Jacoba Theodora Kleina (1685–1759), „Artium Quaestiones” (34), 2023, s. 13–46, DOI: 10.14746/aq.2023.34.1, ISSN 2719-4558 [dostęp 2024-01-22] (pol.).
  5. ↑ Muzeum Ziemi PAN w Warszawie.
  6. ↑ Muzeum Zamkowe w Malborku.
  7. ↑ Muzeum Bursztynu w Gdańsku.
  8. ↑ Muzeum Bursztynowa Komnata w Stegnie.
  9. ↑ Muzeum Inkluzji w Bursztynie.
  10. ↑ Międzynarodowe Stowarzyszenie Bursztynników.

Bibliografia edytuj

  • B.Kosmowska-Ceranowicz 2001: Polski Jubiler Nr 3 (14) Bursztyn i inne żywice kopalne świata. Bursztyn bałtycki – sukcynit. Warszawa
  • G.Gierłowska 2004: Uroda bursztynu/The Beauty of Amber. Gdańsk
  • G.Gierłowska 2005: O dawnych kolekcjach bursztynu i gdańskiej jaszczurce. Zalesie/Gdańsk
  • Międzynarodowe Stowarzyszenie Bursztynników www.amber.org.pl
  • Bursztyn Bałtycki[martwy link]. Gdańsk 2009

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bursztyn_bałtycki&oldid=72660271”