CMB
CMB (Coastal Motor Boat) – seria brytyjskich kutrów torpedowych z okresu I wojny światowej.
| |
| Kraj budowy | |
|---|---|
| Użytkownicy | |
| Wejście do służby | |
| Wycofanie | |
| Planowane okręty |
139 |
| Zbudowane okręty |
116 |
| Dane taktyczno-techniczne | |
| Wyporność |
4,32 ton (CMB 40') |
| Długość |
12,19 m (CMB 40') |
| Szerokość |
2,6 m (CMB 40') |
| Zanurzenie |
0,56 m (CMB 40') |
| Napęd |
Silnik benzynowy Thornycroft V8 lub V12 o mocy 250-275 KM lub 375 KM |
| Prędkość |
33,5 lub 38 węzłów (CMB 40') |
| Zasięg |
160 mil morskich (CMB 40') |
| Uzbrojenie |
CMB 40': 1×torpeda 450 mm, 1× lub 2×karabin maszynowy Lewis |
CMB 40' (40-stopowy) edytuj
Powstanie i budowa edytuj
Po wybuchu I wojny światowej Admiralicja brytyjska zgłosiła potrzebę skonstruowania małych i szybkich okrętów, które mogłyby przenosić torpedę lub być wykorzystywane jako ścigacze okrętów podwodnych. Wśród oficerów marynarki powstał także pomysł dostarczania odpowiednio lekkich kutrów torpedowych na żurawikach przez krążowniki w pobliże niemieckich wód terytorialnych, które to kutry, dzięki małemu zanurzeniu, mogłyby następnie przejść nad zagrodami minowymi i atakować niemieckie okręty w portach[1]. Potrzeba wysokich osiągów przy ograniczonej masie stawiała wysokie wymagania konstrukcji. W efekcie powstał pierwszy model kutra, o długości 40 stóp, skonstruowany z własnej inicjatywy przez Johna Thornycrofta, przy wykorzystaniu doświadczeń z konstrukcji jego łodzi wyścigowej „Miranda IV” z 1910 roku[1].
Po raz pierwszy zdecydowano się umieścić torpedę w prostej zrzutni rufowej, gdyż wyrzutnia rurowa, wyrzucająca torpedę w przód przy pomocy sprężonego powietrza, byłaby zbyt ciężka. W dodatku, umieszczenie ciężkiej torpedy na rufie było korzystniejsze dla rozmieszczenia mas przy układzie ślizgacza[1].
Dla zamaskowania przeznaczenia, kuter torpedowy został oznaczony przez marynarkę jako Coastal Motor Boat (CMB) – „przybrzeżna łódź motorowa”. Ponieważ prototyp, oznaczony CMB 1, okazał się udany, zbudowano dalsze 12 kutrów CMB 2 – 13[2]. Zamówiono je w styczniu 1916, a zbudowano do połowy sierpnia 1916[3]. Następnie, w latach 1917–1918 zbudowano kolejne 22 kutry CMB 40 – 61 z silnikami o większej mocy. Po wojnie jeszcze zbudowano 4 kutry 40-stopowe: CMB 112 i 121 – 123[4]. Zamówienia na dalsze 16 kutrów grupy CMB 121 anulowano z uwagi na koniec wojny, w listopadzie 1918[3]. Łącznie zbudowano 39 kutrów 40-stopowych.
Konstrukcja edytuj
Kuter zbudowany w układzie ślizgacza, z jednym redanem, kadłub drewniany (z amerykańskiego wiązu)[1]. Tylną część kadłuba zajmowała korytkowa zrzutnia torpedowa, dla jednej torpedy. Załoga – 3 osoby (dowódca, strzelec i motorzysta), mieściła się w niewielkiej odkrytej kabinie w środkowej części, za silnikiem, a przed torpedą i w stanowisku strzeleckim na dziobie.
Uzbrojenie stanowiła jedna torpeda kalibru 450 mm oraz podwójnie sprzężony karabin maszynowy Lewis lub dwa podwójnie sprzężone Lewisy[3]. Torpeda była wypychana w tył za pomocą niewielkiego ładunku kordytu, który zsuwał ją z pochylni, ogonem w dół. Kiedy już znalazła się w wodzie, kontynuowała marsz naprzód o własnym napędzie, a kuter robił zwrot, aby zejść ze ścieżki torpedy. Minimalna prędkość do odpalenia torpedy wynosiła 17 węzłów[1].
Napęd stanowił silnik benzynowy Thornycroft V8 lub V12 o mocy 250-275 KM lub silnik lotniczy[2], a na jednostkach późnej serii – silnik o mocy 350-375 KM[4]. Silnik umieszczony był w środkowej części kadłuba, napędzał jedną śrubę za pośrednictwem prostego wału. Dla oszczędności masy, nie było przekładni odwracającej obroty (biegu wstecz). Opracowano też specjalną ślimakową śrubę, w celu uniknięcia zaplątania w sieci przeciwtorpedowe, która zmniejszała prędkość jedynie o 0,75 w[1].
Dane edytuj
- Długość: 12,19 m (40 stóp)
- szerokość: 2,6 m
- wyporność: 4,32 t
- zanurzenie: 0,56 m
- prędkość maks.: 33,5 w (na późnych jednostkach 38 w).
- zapas paliwa: 455 l
- zasięg: 160 mil morskich
CMB 55' (55-stopowy) edytuj
Powstanie i budowa edytuj
Ponieważ konstrukcja kutra CMB 40-stopowego okazała się udana, Admiralicja zdecydowała zamówić powiększony model, o zwiększonych możliwościach ofensywnych i większej dzielności morskiej, rezygnując z limitu wielkości[2]. Nowy 55-stopowy CMB stanowił powiększone rozwinięcie konstrukcji poprzedniego modelu, główną różnicę stanowiły dwie rufowe zrzutnie torped oraz napęd złożony z dwóch silników, umieszczonych jeden przed drugim, rozsuniętych na burty, napędzających dwie śruby. Istniało kilka wersji różniących się napędem, a także różne warianty uzbrojenia. Wczesne łodzie miały silniki o mocy po 250 KM, późniejsze (najpowszechniejsze) – 375 KM Thornycroft V12[5]. Stosowano też inne silniki, o mocy łącznej do 900 KM[2]. Po numerze kutry miały dodatkowe litery, oznaczające zastosowany silnik i uzbrojenie. Załoga składała się z 5 osób (dowódca, strzelec, dwóch motorzystów, radiooperator)[2].
Uzbrojenie stanowiła jedna lub dwie torpedy kalibru 450 mm (zależnie od wersji) oraz dwa podwójnie sprzężone karabiny maszynowe Lewis[3]. Kutry mogły zamiast torped przenosić 4 bomby głębinowe, zrzucane na boki lub miny. Część łodzi przenosiła jedną torpedę i bomby głębinowe[5].
W latach 1917–1918 zbudowano 56 kutrów 55-stopowych: CMB 14-39 i CMB 62-91, szesnaście dalszych ukończono w latach 1919–1922 (CMB 92-99 i 113-120). Były one budowane w kilku wersjach, oznaczonych dodatkowymi literami.
Dane edytuj
- Długość: 16,76 m (55 stóp)
- szerokość: 3,36 m
- zanurzenie: 0,9 m
- wyporność: 11-12,5 t
- prędkość maks. 40,4 w, prędkość ciągła 39 w.
- zapas paliwa: 1590 l
- zasięg: 200 mil morskich (przy prędkości 39 w)
CMB 70' (70-stopowy) edytuj
Pod koniec wojny, w styczniu 1918 zamówiono krótką serię 12 jeszcze większych kutrów 70-stopowych, o podobnej konstrukcji i wyporności 24 t. Pięć kutrów CMB 100 – 104 ukończono dopiero po wojnie, w latach 1919–1922, a z budowy pozostałych CMB 105 – 111 zrezygnowano[3]. Napędzane były dwoma silnikami o mocy 750 KM, lecz były one jednak wolniejsze, z uwagi na ciężar i ograniczone możliwości ślizgu. Były one przystosowane do stawiania 7 min i uzbrojone w 6 karabinów maszynowych i 4 bomby głębinowe[3] (według innych danych, 4 min[4]). Ewentualnie uzbrojenie stanowiło sześć torped[3] (według innych źródeł, 2 torpedy[4]).
Dane edytuj
- Długość: 23 m
- szerokość: 4,3 m
- zanurzenie: 1,2 m
- wyporność: 24 t
- prędkość maks. 28-30 w
- zapas paliwa: 1590 l
- zasięg: 200 mil morskich (przy prędkości 39 w)
Użycie edytuj
Wbrew początkowym planom, kutry CMB nie były używane przez większe okręty, z wyjątkiem lekkiego krążownika HMS „Diamond” przystosowanego do przenoszenia 6 kutrów, operującego w 1918 na Morzu Śródziemnym[4]. Dopiero po wojnie były używane z okrętu-bazy HMS „Vindictive”. W większości natomiast kutry CMB operowały w rejonie kanału La Manche i na wybrzeżu belgijskim, z baz początkowo w Dunkierce, później Dover, Portsmouth, wyspie Osea i Portland[2].
Mimo aktywnego wykorzystania podczas I wojny światowej, kutry CMB nie osiągnęły dużych sukcesów. Najbardziej udaną akcją było zatopienie niszczyciela niemieckiego G 88 w nocy 7/8 kwietnia 1917 pod Ostendą przez kutry 40-stopowe CMB 4, 5, 6 i 9[4]. W nocy 12/13 kwietnia 1918 55-stopowy CMB 33A został uszkodzony przez niemieckie działo nadbrzeżne 88 mm podczas ataku na Ostendę, w efekcie opuszczony przez załogę kuter wpadł na brzeg i uszkodzony dostał się w ręce niemieckie. Podczas ataku 22/23 kwietnia 1918 na Zeebrugge, kutry CMB jedynie zniszczyły torpedami fragment mola, nie trafiając statków[6].
11 sierpnia 1918 koło ujścia rzeki Ems doszło do bitwy sześciu CMB z ośmioma niemieckimi łodziami latającymi, w wyniku której dwa samoloty zestrzelono, lecz wszystkie kutry zostały poważnie uszkodzone i nie nadawały się do naprawy[6]. 16 września 1918 atak CMB na dwie flotylle niemieckich niszczycieli (nr 1 i 6) eskortujących okręty podwodne, nie powiódł się. Kutrów 55-stopowych używano też do stawiania min, zwalczania okrętów podwodnych, ratowania załóg samolotów i osłony monitorów bombardujących brzegi Flandrii[6]. Okazały się one wyjątkowo udanymi małymi okrętami uderzeniowymi, nadającymi się do różnych zastosowań.
Największe sukcesy kutry CMB uzyskały po wojnie, podczas wsparcia przez Brytyjczyków interwencji w wojnie domowej w Rosji, działając na Zatoce Fińskiej. Początkowo wysłano tam w czerwcu 1919 dwa kutry 40-stopowe, które bazowały w mieście Terijoki (ob. Zielenogorsk). Kutry te początkowo wykorzystywano do rozpoznania i przerzucania agentów. 17 lipca 1919 kuter CMB 4 dowodzony przez por. Augustusa Agara zatopił rosyjski stary krążownik pancernopokładowy „Oleg” pod Kronsztadem[6]. Po tym sukcesie, okręt-baza HMS „Vindictive” dostarczył w ten rejon 7 kutrów 55-stopowych CMB 24, 31, 62, 72, 79, 86 i 88, które w nocy 17/18 sierpnia 1919 dokonały rajdu na port w Kronsztadzie[6]. Zatopiono jednak jedynie okręt szkolny (dawny krążownik) „Pamiat’ Azowa” i uszkodzono pancernik (przeddrednot) „Andriej Pierwozwannyj” (uszkodzenia drednota „Pietropawłowsk”, do którego przyznawali się Brytyjczycy, nie potwierdzają rosyjskie źródła)[7]. Rosjanie zatopili 4 kutry: CMB 24, 62, 67 i 79[6], z tego trzy przez dyżurujący niszczyciel „Gawriił”. Kutry CMB operowały także pod Archangielskiem i na Morzu Kaspijskim, kilka z tych ostatnich przekazano później „białym” Rosjanom[6]. Część kutrów operowała na rzekach jako kutry artyleryjskie, bez torped, lecz ze wzmocnionym uzbrojeniem maszynowym i zaimprowizowanymi osłonami załogi i silników przed ostrzałem[6].
Ogółem podczas działań wojennych marynarka brytyjska utraciła 9 kutrów 40-stopowych i 6 55-stopowych[6].
18 maja 1920 Armia Czerwona zdobyła w porcie Anzali nad Morzem Kaspijskim 10 kutrów 40-stopowych używanych przez siły interwentów i „białych”, po czym weszły one do służby we flocie radzieckiej. Pięć przetransportowano w sierpniu 1920 na Morze Azowskie („Bodryj”, „Brawyj”, „Biedowyj”, „Bystryj” i „Bujnyj”)[8]. Dwa z nich („Bystryj” i „Bujnyj”) utracono 9 stycznia 1921 na skutek ostrzału przez francuskie okręty podczas transportu morzem, a pozostałe przeniesiono na Morze Czarne[8]. Dwa dalsze kutry 55-stopowe zostały pozostawione przez Armię Ochotniczą w listopadzie 1920 przy ewakuacji z Krymu i również przejęte przez Flotę Czarnomorską (jeden został szybko utracony, a drugi otrzymał nazwę „Bujnyj”)[8]. Pięć kutrów w końcu 1920 zostało przetransportowanych koleją do Piotrogrodu, gdzie weszły w skład sił Morza Bałtyckiego (pod numerami 1 do 5), po czym w 1923 trzy z nich powróciły na Morze Czarne (otrzymując nazwy: „Bojkij”, „Bystryj”, „Burnyj”), a dwa używano do eksperymentów[8]. Kutry typu CMB służyły we flocie radzieckiej do 1931 roku[8]. Koncepcja i układ konstrukcyjny kutrów CMB stały się inspiracją dla radzieckich kutrów typu G-5 z lat 30[9].
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d e f H. Fock: Fast..., s. 23–25.
- ↑ a b c d e f H. Fock: Fast..., s. 27.
- ↑ a b c d e f g Robert Gardiner (red.), Conway’s All the World’s Fighting Ships: 1906-1921. Annapolis, 1985, ISBN 0-87021-907-3, s. 100.
- ↑ a b c d e f H. Fock: Fast..., s. 30.
- ↑ a b H. Fock, Fast..., s. 29.
- ↑ a b c d e f g h i H. Fock: Fast..., s. 31.
- ↑ G. Smirnow, W. Smirnow, Priejemniki gonocznych katierow, w: Modielist-Konstruktor 1/1986, (ros.).
- ↑ a b c d e W. Gazienko (2002), s. 156–158.
- ↑ W. Gazienko (2002), s. 160, 174.
Bibliografia edytuj
- (ang.) Harald Fock: Fast Fighting Boats 1870-1945, Naval Institute Press, Maryland 1978, ISBN 0-87021-820-4.
- (ros.) W. Gazienko: Torpiednyje katiera. Illustrirowannyj sprawocznik. Moskwa: AST, Astriel, 2002, ISBN 5-271-04198-0.