Wikipedia

Cafe Gallery Zakopianka

kawiarnia w Krakowie, Polska

Cafe Gallery Zakopianka – kawiarnia znajdująca się w Krakowie przy ulicy św. Marka 34a, od strony Plant, w klasycystycznym budynku z lat 20. lub 30. XIX wieku, wzniesionym niedługo po założeniu Plant.

Cafe Gallery Zakopianka
Ilustracja
Widok od strony Plant
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Miejscowość

31-024 Kraków

Adres

ul. św. Marka 34a

Styl architektoniczny

neoklasycyzm

Architekt

Feliks Radwański

Inwestor

Wolne Miasto Kraków

Rozpoczęcie budowy

1836

Ukończenie budowy

1836 lub 1837

Ważniejsze przebudowy

ok. 1861, ok. 1878 lub 1903 albo 1913

Położenie na mapie Starego Miasta w Krakowie
Mapa konturowa Starego Miasta w Krakowie, u góry po prawej znajduje się punkt z opisem „Cafe Gallery Zakopianka”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Cafe Gallery Zakopianka”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, blisko centrum na lewo u góry znajduje się punkt z opisem „Cafe Gallery Zakopianka”
Położenie na mapie Krakowa
Mapa konturowa Krakowa, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Cafe Gallery Zakopianka”
Ziemia50°03′46″N 19°56′38″E/50,062778 19,943889
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Uznawana jest za najstarszą kawiarnię plantacyjną, działającą z przerwami od drugiej połowy lat 20. lub 30. XIX wieku. Sam budynek zalicza się do najbardziej udanych obiektów stylu neoklasycystycznego, jakie powstały w Krakowie w I połowie XIX stulecia. W jego pobliżu znajduje się także altana koncertowa, przeznaczona pierwotnie dla występów orkiestr.

Historia budynku edytuj

Geneza budynku, który jest siedzibą kawiarni, związana była z pomysłami zapewnienia wygody krakowianom na wytyczanych Plantach[1]. Początkowo miała to być altana, służąca spacerowiczom jako miejsce schronienia przed deszczem, z czasem zaplanowano, że będzie częścią zespołu przechadzkowego[2], na wzór foksalu, czyli ogródka rozrywkowego[3]. Miano serwować w niej kawę, orszady i napoje chłodzące[4], pojawiały się także pomysły organizowania tam koncertów[5]. Planowano umieszczenie jej za kościołem Świętego Ducha, a następnie w pobliżu wylotu ulicy św. Marka[6].

Dla realizacji tej koncepcji kanonik Sebastian Alojzy Sierakowski przygotował liczne projekty (m.in. w 1820 roku i na krótko przed swoją śmiercią cztery lata później)[a], w których altana przybrała formę murowanego pawilonu o klasycystycznej architekturze[7]. Choć finalnie budynek powstał w oparciu o plany innego architekta, to jego zaprojektowanie przypisywano często właśnie Sierakowskiemu[8].

Ostateczny projekt wykonał w 1826 roku Feliks Radwański młodszy, a nowy obiekt postawiono w planowanym miejscu dziesięć lat później, choć jego plan zatwierdzono w krakowskim Urzędzie Budownictwa jeszcze w 1834 roku[9][b]. Pawilon ten został wybudowany ze środków finansowych Wolnego Miasta i dlatego nazywano go altaną rządową[10][c]. Umieszczono w niej cukiernię[d], która funkcjonowała, oddawana w dzierżawę, do 1842 roku[11]. Następnie, z powodu braku dzierżawcy, budynek, po dokonaniu adaptacji z istotnymi zmianami we wnętrzach, pełnił funkcję domu mieszkalnego (przeznaczonego dla „pisarza materyałów skarbowych przy św. Scholastyce”[12] lub „dozorcy Składu materyałów drewnianych”[13]), z czasem częściowo opustoszał[14]. Około 1861 roku przebudowano go, ale tylko w części, pod kierunkiem Antoniego Stacherskiego[2].

W 1879 roku[e] ponownie przeznaczono go pod działalność gastronomiczną. Po adaptacji (w trakcie której rozebrano dodatkowe piętro, wzniesione, gdy obiekt pełnił funkcję mieszkalną) otwarto tam kawiarnię Stefana Rehmana i Edwarda Hendricha – filię sezonową ich firmy, działającej już w Sukiennicach (Kawiarnia Noworolski). Funkcjonowała do około 1885 roku, gdy w związku z problemami spółki, obiekt przy Plantach uległ zaniedbaniu i czasowo opustoszał[15]. Nowe życie w to miejsce tchnął Wojciech Janikowski[f], który po 1890 roku, otworzył tam filię letnią swojej firmy z Krzysztoforów. Nowa kawiarnia – nazywana po prostu „kawiarnią Janikowskiego” – stała się wówczas znanym lokalem, będąc popularnym miejscem spotkań aktorów z Teatru Miejskiego (najczęściej po spektaklach), jak również dziennikarzy z pobliskich redakcji Czasu i Głosu Narodu oraz Nowej Reformy[16]. Słynęła też z serwowanych tam lodów oraz kawy mrożonej[17].

W 1913[18] lub 1914 roku[2] kawiarnię przejął Franciszek Sauer, właściciel podobnego interesu w Domu Pod Gruszką, na rogu Sławkowskiej i Szczepańskiej. Obiekt przy Plantach doinwestował, starając się go uatrakcyjnić[19]. Prowadził tam kawiarnię do lat 1922–1923 i czasów wielkiej inflacji, kiedy to z racji problemów finansowych, musiał ją sprzedać bliżej nieokreślonej spółce, która w budynku urządziła tanią jadłodajnię pod nazwą Kawiarnia i Restauracja „Zakopane”. Utracono dawną klientelę, przestali tam bywać dziennikarze i aktorzy[20]. W 1935 roku podupadłą kawiarnię przejęła od Henryka Kwalika Stefania Maturowa, której udało się podnieść jej poziom, wprowadziła również nazwę „Zakopianka”[21].

Podczas okupacji niemieckiej lokal mieścił kuchnię Rady Głównej Opiekuńczej[22]. Wśród osób tam zatrudnionych znalazła się Krystyna Zbijewska, pracująca jako kelnerka[23]. Po 1945 roku obiekt odebrano właścicielce[2], przez kilka lat mieściła się w nim świetlica Zarządu Zieleni Miejskiej, stopniowo ulegał dewastacji[24]. Bezskuteczne starania o jego przejęcie podejmowało Zrzeszenie Studentów Polskich, ostatecznie zaś po remoncie budynku (1959) kawiarnia ponownie zaczęła tam działać, pod swoją starą nazwą[25]. W latach 60. notowano, iż występowały w niej problemy z trudną klientelą, zarazem w tej dekadzie zaczęto prowadzić przy niej letni ogródek[26]. W 1975 roku została zlikwidowana[2]. Następnie w lokalu funkcjonował przez pewien czas salon gier zręcznościowych, a na przełomie lat 80. i 90. pizzeria włoska „Margarita”[27].

 
Portyk przy kawiarni

Budynek, pozostając własnością gminy, stopniowo niszczał, lecz w 1996 roku został wydzierżawiony przez aktora Marka Jasickiego i starannie odnowiony (1996–1997). W 1998 roku w zabytkowym obiekcie rozpoczęła działalności „Cafe Zakopianka”[g] oraz Zakład Widowisk Estradowych i Rozrywkowych IMPRES[28]. W pierwszych latach XXI wieku wprowadzono pewne zmiany wystroju na terenie posesji, jak i we wnętrzu kawiarni, a w roku 2013 utworzono również w niej galerię sztuki ze stałymi witrynami twórców; Zbigniewa Czopa (miedzioryt), Czesława Dźwigaja (rzeźba, medalierstwo, rysunek), Stanisława Mazusia (malarstwo), Allana Rzepki (malarstwo) i Martyny Hołdy (malarstwo, litografia)[29]. Lokal cieszył się popularnością wśród artystów i naukowców, odbywały się w nim także koncerty[30].

W 2015 roku nastąpiła zmiana administracji obiektu: Zarząd Budynków Komunalnych zastąpił Zarząd Infrastruktury Komunalnej i Transportu. Już w następnym roku rolę tą przejął Zarząd Zieleni Miejskiej, który wówczas wypowiedział umowę dzierżawy M. Jasickiemu[31][h]. Przeciw temu zaprotestowało Małopolskie Stowarzyszenie Twórców Kultury oraz szereg artystów, m.in. wystawiający tam Cz. Dźwigaj, A. Rzepka, S. Mazuś[32]. Wtedy to wiceprezydent Andrzej Kulig zatrzymał wymówienie umowy[33]. Jednak ZZM ponowiło kroki w celu zakończenie współpracy z dzierżawcą. Pod koniec grudnia 2019 roku umowa została wymówiona. Rozpoczęły się negocjacje dotyczące m.in. zwrotu poniesionych przez najemcę kosztów modernizacji części wyposażenia i otoczenia obiektu[34]. 16 marca 2020 roku kawiarnia zawiesiła działalność z powodu pandemii COVID-19[35]. Prezydent miasta, Jacek Majchrowski, wyznaczył 1 października 2020 roku jako termin opuszczenia obiektu przez dzierżawcę[36]. Według zapowiedzi ZZM budynek zostanie poddany pracom modernizacyjnym, dostosowującym go do odpowiednich standardów oraz zapewniającym zwiększenie powierzchni użytkowej[37].

Miejsce to uznaje się za najstarszą kawiarnię plantacyjną[38] lub też pierwszą letnią kawiarnię na Plantach[39] – część autorów podaje, że funkcjonowała od 1826 roku[40].

Architektura i otoczenie edytuj

 
Altana muzyczna na Plantach, obok kawiarni

Budynek usytuowany jest przy Plantach, blisko wylotu ulicy św. Marka (pod adresem św. Marka 34). Od południa styka się z gmachem Szkoły Podstawowej nr 1, drugim bokiem przylega do muru ogrodu parafii Świętego Krzyża[41]. Ma formę murowanego pawilonu, wzniesionego w stylu neoklasycystycznym. Uznawany jest za jeden z lepszych przykładów tego stylu w Krakowie. Jego fasada zachowała się bez zmian, z trzema arkadami, oddzielonymi podwójnymi pilastrami, zwieńczona attyką[42]. Obiekt wyraźnie powiązano z kompozycją Plant w 1842 roku, kiedy to wytyczono alejkę na jego osi[13].

Od strony północnej do budynku przylega kolumnowy, kamienny portyk, określany też jako parterowa loggia, dobrze współgrający z architekturą właściwego pawilonu kawiarni[43]. Został wzniesiony jeszcze w 1825 lub 1826 roku[13] lub też dobudowano go w późniejszym czasie, datowanym rozmaicie – na II połowę XIX wieku[44], okres po 1878 roku[2] albo rok 1903[35] lub 1913[18].

Przez dłuższy czas fasadę budynku zasłaniała drewniana weranda, dostawiona przed samym wejściem[i], jako datę jej wzniesienia podaje się rok 1875[45] lub dopiero 1913[18]. Została usunięta już po II wojnie światowej[46].

W sąsiedztwie budynku kawiarni, na osi wejścia do niej, usytuowana została w końcu XIX wieku (na owalnym placyku w ciągu alejek Plant) altana – rotunda orkiestrowa, w formie zadaszonego podwyższenia[j]. Pierwotnie przeznaczona była dla koncertów orkiestr wojskowych, z których szczególną popularnością cieszyła się orkiestra 13. pułku piechoty, oraz występów chórów[47]. Obiekt mocno krytykował Franciszek Klein ze względów estetycznych i konstrukcyjnych, twierdząc, iż nie pasuje do Plant[48]. W późniejszych latach został rozebrany[k], a zrekonstruowano go w ramach renowacji Plant, prowadzonych od końca lat 80. XX wieku[49].

Uwagi edytuj

  1. ↑ Sierakowski planował bardzo rozległe założenie, łączące ogrody i tereny zielone w zachodniej i północnej części miasta, którego częścią miał być odcinek Plant między kościołem Świętego Krzyża a wylotem ulicy św. Tomasza. Jego projekty zachowały się w Oddziale Zbiorów Graficznych Biblioteki Jagiellońskiej, Torowska 2003 ↓, s. 21, przyp. 20.
  2. ↑ W niniejszym opracowaniu przyjęto datę budowy obiektu według Encyklopedii Krakowa, lecz w literaturze pojawiają się odmienne datacje.
    Klein 1914 ↓, s. 18, 45 podaje, iż budynek wzniesiono w 1825 roku, a 10 lat później planowano jego rozbudowę, która jednak nie doszła do skutku, bowiem nie udało się pozyskać terenu (fragmentu ogrodu parafii Świętego Krzyża) na ten cel. Z kolei Torowska 2003 ↓, s. 22 datę budowy określa na „wkrótce po 1825”, po czym stwierdza, że rozbudowa doszła do skutku – dostawiono kilka pokoików, przeznaczonych na kawiarnię. Wzniesienie pawilonu już w latach 20. XIX wieku, jak się wydaje, przyjmują autorzy, którzy informują o funkcjonowaniu kawiarni od 1826 roku, patrz: Rożek 2000 ↓, s. 50; Rożek 2011 ↓, ¶ „Otwarła w roku 1826...”; Cafe Gallery Zakopianka ↓; Rogóż 2015 ↓, s. 193. Natomiast Jakubowski 2012 ↓, s. 49 podaje, iż obiekt pochodzi z 1837 roku. W niektórych opracowaniach czas jego wzniesienie określa się ogólnikowo na lata 30. XIX stulecia – Mossakowska i Zeńczak 1984 ↓, s. 115; Adamczewski 2003 ↓, s. 202.
  3. ↑ Niektórzy autorzy podają tę nazwę pisaną z wielkich liter – Jakubowski 2012 ↓, s. 49; Rogóż 2015 ↓, s. 193.
  4. ↑ Wskutek dodatkowych prac adaptacyjnych budynku według projektu Tomasza Majewskiego (1841) – objęły dobudowę kuchni i wprowadzenie ogrzewania – serwowano w niej także ciepłe posiłki dla spacerowiczów, Krasnowolski 2018 ↓, s. 51.
  5. ↑ Rożek 2011 ↓, ¶ „Dopiero w roku 1875...” podaje rok 1875.
  6. ↑ Adamczewski 2003 ↓, s. 202 podaje, że nosił imię Stanisław . Natomiast z imieniem Wojciech (względem inicjałem W.) występuje w: Wielka Księga Adresowa ↓, s. 74 („Janikowski Wojciech, właściciel kawiarni, Rynek gł. 35”), Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398, Torowska 2003 ↓, s. 39, 48; Rożek 2011 ↓, ¶ „Od roku 1879...”, Jakubowski 2012 ↓, s. 43, 49, Rogóż 2015 ↓, s. 193, Krasnowolski 2018 ↓, s. 112.
  7. ↑ Jakubowski 2012 ↓, s. 209 podaje, iż po renowacji otwarty tam lokal nazywał się „Altana”.
  8. ↑ Wedle Gurgul 2020 ↓, ¶ „Aktor przypomina, że...” objęcie administracji przez ZZM i pierwsze wypowiedzenie umowy najmu miało miejsce w 2017 roku.
  9. ↑ Wzniesiona w stylu szwajcarskim, jak się podaje, miała być źródłem nazwy „Zakopianka”, Rożek 2011 ↓, ¶ „Przed pawilonem Sierakowskiego...”; Cafe Gallery Zakopianka ↓.
  10. ↑ Projekt obiektu, zachowany w Archiwum Narodowym w Krakowie, pochodzi z 1895 roku, władze miasta zatwierdziły go w następnym roku, Krasnowolski 2018 ↓, s. 113.
  11. ↑ Dobrzycki 1955 ↓, s. 13 podaje, iż rotundę przeniesiono na teren Lasu Wolskiego.

Przypisy edytuj

  1. ↑ Dobrzycki 1955 ↓, s. 12.
  2. ↑ a b c d e f Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398.
  3. ↑ Zygmunt Gloger: Foksal. [w:] Encyklopedja staropolska ilustrowana [on-line]. WikiŹródła. [dostęp 2017-08-24]. (pol.).; Rożek 2000 ↓, s. 50.
  4. ↑ Dobrzycki 1955 ↓, s. 13.
  5. ↑ Jakubowski 2012 ↓, s. 49.
  6. ↑ Klein 1914 ↓, s. 18; Adamczewski 2003 ↓, s. 202.
  7. ↑ Dobrzycki 1955 ↓, s. 13; Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398, 757; Rożek 2011 ↓, ¶ „W pierwotnym założeniu architektonicznym...”.
  8. ↑ Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398. Taka atrybucja pojawia się w: Mossakowska i Zeńczak 1984 ↓, s. 115; Adamczewski 1992 ↓, s. 104; Rożek 2000 ↓, s. 50; Adamczewski 2003 ↓, s. 202; Torowska 2003 ↓, s. 21; Rożek 2011 ↓, ¶ „W pierwotnym założeniu architektonicznym...”.
  9. ↑ Dobrzycki 1955 ↓, s. 13 (tu nie podano twórcy projektu z 1826); Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398; Krasnowolski 2018 ↓, s. 51.
  10. ↑ Adamczewski 1992 ↓, s. 104; Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398; Adamczewski 2003 ↓, s. 202.
  11. ↑ Klein 1914 ↓, s. 19; Adamczewski 1992 ↓, s. 104; Adamczewski 2003 ↓, s. 202; Torowska 2003 ↓, s. 22.
  12. ↑ Klein 1914 ↓, s. 19.
  13. ↑ a b c Krasnowolski 2018 ↓, s. 51.
  14. ↑ Klein 1914 ↓, s. 19; Adamczewski 1992 ↓, s. 104; Adamczewski 2003 ↓, s. 202; Rożek 2011 ↓, ¶ „Rok 1842 był przełomem...”; Jakubowski 2012 ↓, s. 49.
  15. ↑ Klein 1914 ↓, s. 19; Adamczewski 1992 ↓, s. 104; Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398; Adamczewski 2003 ↓, s. 202; Torowska 2003 ↓, s. 22; Jakubowski 2012 ↓, s. 49; Rogóż 2015 ↓, s. 193.
  16. ↑ Adamczewski 1992 ↓, s. 104; Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398; Adamczewski 2003 ↓, s. 202; Rożek 2011 ↓, ¶ „W drugiej połowie XIX stulecia...”; Jakubowski 2012 ↓, s. 49; Rogóż 2015 ↓, s. 193–194.
  17. ↑ Torowska 2003 ↓, s. 22; Rożek 2011 ↓, ¶ „W drugiej połowie XIX stulecia...”.
  18. ↑ a b c Jakubowski 2012 ↓, s. 87.
  19. ↑ Jakubowski 2012 ↓, s. 87; Rogóż 2015 ↓, s. 193.
  20. ↑ Jakubowski 2012 ↓, s. 105.
  21. ↑ Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398; Rożek 2011 ↓, „W latach 20-tych...”; Jakubowski 2012 ↓, s. 119.
  22. ↑ Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398; Adamczewski 2003 ↓, s. 202–203.
  23. ↑ Adamczewski 1992 ↓, s. 104.
  24. ↑ Jakubowski 2012 ↓, s. 175.
  25. ↑ Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398; Jakubowski 2012 ↓, s. 175.
  26. ↑ Jakubowski 2012 ↓, s. 189, 191.
  27. ↑ Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398; Torowska 2003 ↓, s. 22; Jakubowski 2012 ↓, s. 209.
  28. ↑ Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398; Rożek 2011 ↓, ¶ „W roku 1996 dawną Altanę...”; Cafe Gallery Zakopianka ↓; Impres ↓; Gurgul 2020 ↓, ¶ „Jak przypomina Balcewicz...”; Tymczak 2020 ↓, ¶ „Historia prowadzenia Cafe...”.
  29. ↑ Cafe Gallery Zakopianka ↓; Impres ↓.
  30. ↑ Rożek 2011 ↓, ¶ „W roku 1996 dawną Altanę...”.
  31. ↑ Tymczak 2020 ↓, ¶ „W 2015 r. zmienił się administrator...”.
  32. ↑ Gurgul 2020 ↓, ¶ „W obronie Jasickiego...”
  33. ↑ Tymczak 2020 ↓, ¶ „Powstrzymał to wiceprezydent...”.
  34. ↑ Gurgul 2020 ↓, ¶ „Jasicki podkreśla, że...”; Tymczak 2020 ↓, ¶ „Teraz jest gotowy oddać...”.
  35. ↑ a b Cafe Gallery Zakopianka ↓.
  36. ↑ Gurgul 2020 ↓, ¶ „W negocjacje między...”.
  37. ↑ Gurgul 2020 ↓, ¶ „Poprosiliśmy ZZM o wyjaśnienie...”; Tymczak 2020 ↓, ¶ „A jakie miasto ma zamiary...”.
  38. ↑ Klein 1914 ↓, s. 37; Torowska 2003 ↓, s. 39, 48.
  39. ↑ Rogóż 2015 ↓, s. 193.
  40. ↑ Rożek 2000 ↓, s. 50; Rożek 2011 ↓, ¶ „Otwarła w roku 1826...”; Cafe Gallery Zakopianka ↓; Rogóż 2015 ↓, s. 193.
  41. ↑ Klein 1914 ↓, s. 37; Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398; Torowska 2003 ↓, s. 39; Rożek 2011 ↓, ¶ „Od strony południowej...”.
  42. ↑ Klein 1914 ↓, s. 37; Dobrzycki 1955 ↓, s. 13; Adamczewski 2003 ↓, s. 202; Torowska 2003 ↓, s. 39; Rożek 2000 ↓, s. 50; Rożek 2011 ↓, ¶ „Miał być to parterowy...”; Jakubowski 2012 ↓, s. 49.
  43. ↑ Dobrzycki 1955 ↓, s. 13; Encyklopedia Krakowa ↓, s. 398; Rożek 2000 ↓, s. 50; Rożek 2011 ↓, ¶ „W drugiej połowie XIX stulecia...”; Jakubowski 2012 ↓, s. 49.
  44. ↑ Rożek 2000 ↓, s. 50; Rożek 2011 ↓, ¶ „W drugiej połowie XIX stulecia...”;.
  45. ↑ Rożek 2011 ↓, ¶ „Dopiero w roku 1875...”; Cafe Gallery Zakopianka ↓.
  46. ↑ Torowska 2003 ↓, s. 22.
  47. ↑ Klein 1914 ↓, s. 45; Dobrzycki 1955 ↓, s. 13; Adamczewski 2003 ↓, s. 392; Torowska 2012 ↓, s. 96; Rogóż 2015 ↓, s. 195–197.
  48. ↑ Klein 1914 ↓, s. 69, 90–91.
  49. ↑ Encyklopedia Krakowa ↓, s. 758; Torowska 2003 ↓, s. 137; Rogóż 2015 ↓, s. 195.

Bibliografia edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Cafe_Gallery_Zakopianka&oldid=71304605”