Chronologia – nauka o mierzeniu czasu, kolejności następowania po sobie wydarzeń, zjawisk, a także oznaczeniu wydarzeń, zjawisk na podstawie przyjętego podziału czasu. Nazwa pochodzi od greckich słów chronos (czas) i logos (słowo, nauka).

Chronologia może być:

  • matematyczna, czyli astronomiczna, która bada ruchy ciał niebieskich, o ile pozostają one w związku z mierzeniem czasu (czyli przede wszystkim pozorny ruch Słońca wokół Ziemi oraz rzeczywisty ruch Księżyca wokół Ziemi;
  • techniczna, czyli historyczna, która bada historyczne podziały czasu, dokonywane głównie na podstawie ruchów ciał niebieskich, sprowadzająca je do podziałów używanych obecnie[1].

Chronologia historyczna jest jedną z nauk pomocniczych historii. Jest niezbędna do ustalenia czasu powstania źródeł.

Chronologia astronomiczna edytuj

Podstawowe pojęcia:

  • doba
    • syderyczna – ruch wobec gwiazdy – 23 h 56 min 4 s
    • słoneczna – ruch wobec słońca (różnica ok. 51 s)
    • średnia słoneczna – 24 h – sztuczna, ale wygodna[według kogo?]
  • miesiąc
    • synodyczny – między dwiema fazami księżyca (jest ich 8) – 29 dni 12 h 44 min 2,8 s;
    • syderyczny – od południka niebieskiego do tego samego – 27 dni 7 h 43 min 4,7 s.
  • rok
    • zwrotnikowy (21 marca – równonoc wiosenna) 365 d 5 h 48 min 46 s;
    • syderyczny – „od gwiazdy do gwiazdy” – 365 d 6 h 9 min 9 s.

Sposoby i narzędzia do mierzenia czasu edytuj

Pierwotne sposoby mierzenia czasu edytuj

  • obserwacja cienia (gnomon – przedmiot, którego cień obserwujemy, (np. cień człowieka, drzewa, kijka), obserwacja księżyca (fazy lunarne);
  • cykle świąt (np. wielkanocny, zielonoświątkowy, Bożego Narodzenia);
  • obserwacja okresu wegetatywnego przyrody (np.: zmiany w przyrodzie, pory roku, okresowe zachowania zwierząt).

Narzędzia do mierzenia czasu edytuj

  • zegar równikowy – wskazówka umieszczona równolegle do osi ziemi, a więc pod takim kątem, pod jakim się znajduje na danej szerokości geograficznej;
  • zegar słoneczny poziomy – wskazówka to trójkąt o kącie ostrym równym szerokości geograficznej i położony na linii północ-południe;
  • zegary piaskowe i wodne – klepsydry (od greckiego słowa oznaczającego złodziejkę wody), niedokładne ze względu na różną grubość ziaren piasku i zmienność ciśnienia;
  • zegary ogniowe, działające na zasadzie spalania materiału np.: oliwy, świecy, kulki zawieszonej na nici;
  • zegary kołowe – na wał nawinięty sznur z obciążnikiem; niedokładne: wymagały smarowania, nawijania i pomimo wprowadzenia sprężyny znacznie przyspieszały pod koniec cyklu;
  • zegary wahadłowe (po wynalezieniu wahadła przez Galileusza w 1584 roku; Huygens – r. 1656);
  • zegary kwarcowe (obecnie powszechnie stosowane);
  • zegary atomowe (ciągle w fazie rozwojowej).

Kalendarze edytuj

Przykładowe kalendarze:

Osobny artykuł: kalendarz.

Ery edytuj

Osobny artykuł: Era kalendarzowa.
  • era dionizyjska (era chrześcijańska) – od r. 1 n.e. (brak roku 0) ustalona przez Dionizego Małego[6],
  • era bizantyjska – od r. 5508 p.n.e. (od stworzenia świata)[7],
  • era olimpijska – od r. 776 p.n.e. (pierwsza olimpiada)[7],
  • era żydowska (do XI wieku era Seleucydów – początek 312 p.n.e.), później od stworzenia świata – początek 7 października 3761 p.n.e.[7],
  • era mahometańska – od r. 622 n.e. (ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny (Hedżra)[7],
  • era rzymska lub warrońska – od r. 753 p.n.e. (założenie Rzymu),
  • indykcje (podatek rzymski), wprowadzony od 313 roku n.e. – płacony co 15 lat (obliczanie: Indykcji rok + 3 podzielić przez 15 = indykcja; reszta przy dzieleniu to indykcja, brak reszty = zawsze 15, Indykcje w Bizancjum rok podzielić przez 15; reszta przy dzieleniu to indykcja, jej brak = zawsze 15);
  • według lat panowania władców, papieży,
  • era rewolucyjna lub republikańska (od proklamacji Republiki, tj. 22 września 1792)[8],
  • era masońska (od 4000 roku p.n.e.)[8].

Początek roku edytuj

Podział roku edytuj

  • Na pory roku[10]:
  • Miesięczny[10]:
    • Ianuarius (Janus – styczeń),
    • Februarius (św. Oczyszczenia – luty),
    • Martius (bóg wojny, Mars – marzec),
    • Aprilis (otwarcie – wiosna – kwiecień),
    • Maius (Maia – matka Merkurego – maj),
    • Iunius (Junona – czerwiec),
    • Iulius (Juliusz Cezar – lipiec),
    • Augustus (Oktawian August – sierpień),
    • September (wrzesień),
    • October (październik),
    • November (listopad,
    • December (grudzień; łacińskie nazwy tych ostatnich – od kolejnych liczb w języku łacińskim).
  • Dni tygodnia:
    • 7-dniowy tydzień – rzymski – niezbadane orientalne pochodzenie[potrzebny przypis]: Saturni, Solis, Lunae, Martis, Mercurii, Iovis, Veneris[11];
    • 7-dniowy tydzień – „łaciński” – Dies dominica (niedziela), feria secunda (poniedziałek), tertia (wtorek), quarta (środa), quinta (czwartek), sexta (piątek), sabbatum (sobota).
  • Podział dnia – godziny nierówne (horae inaequales)
    • Dzień naturalny (tota dies, dies naturalis, dies integra)
    • Media nox – północ
    • Ante lucem – brzask
    • Mane – ranek
    • Ad meridiem – przed południem
    • Meridies – południe
    • Occasus solis – zachód słońca
    • Crepusculum – zmierzch
    • Godziny kanoniczne (horae canonicae) przed XIII w.
    • Matutina – trzecia część nocy (ranna msza)
    • Prima – rozpoczyna dzień o wschodzie słońca, czyli między godz. 4 a 8 rano w zależności od pory roku
    • Tertia – połowa przedpołudnia (pora, kiedy rozpoczyna się ruch w życiu publicznym)
    • Sexta – południe
    • Nona – połowa popołudnia
    • Vespera – przed zachodem słońca
    • Completorium – po zachodzie słońca
  • Godziny kanoniczne (horae canonicae) od XIII w.
    • Prima
    • Tertia – połowa przedpołudnia (pora, kiedy rozpoczyna się ruch w życiu publicznym)
    • Nona – południe
    • Vespera – połowa popołudnia

Święta edytuj

  • pridie – dzień przed,
  • quattuor tempora – suche dni (post),
  • Dominica invocavit – pierwsza niedziela wielkiego postu,
  • świętego Stanisława8 maja i 27 września (przeniesienie relikwii),
  • Dominica resurrectionisWielkanoc,
  • septuagesima – siedemdziesiątnica,
  • dies cinerum, caput ieiuniiŚroda popielcowa,
  • quadragesima – wielki post,
  • ascensio Domini – Wniebowstąpienie Jezusa Chrystusa (40 dni po Wielkanocy),
  • Dominica Pentecostes – zielone świątki (50 dni pod Wielkanocy),
  • Dominica prima adventus – pierwsza niedziela adwentu,
  • Conductus Paschae, albis – pierwsza niedziela pod Wielkanocy, –
  • post epiphaniam – po 3 królach,
  • de passione – niedziela męki Pańskiej,
  • de palmis – Niedziela Palmowa,
  • maior hebdomada – Wielki Tydzień,
  • cena Domini – Wielki Czwartek,
  • Parasceve – Wielki Piątek,
  • sabbatum sanctum – wielka sobota,
  • octava – 7+1 dni,
  • feria infra octavam – dzień w oktawie,
  • dies octava – 8 dzień oktawy,
  • cyzjojany – obrzezanie – 1 stycznia,

Obliczanie edytuj

a) Obliczanie cyklu słonecznego dla roku:

rok+9/28=wynik;

reszta to liczba, gdy jej nie ma to=28,

b) Obliczanie Dnia Wielkanocy:

(rok+1)/19=wynik;

reszta to złota liczba, gdy jej nie ma to=19,

c) Obliczanie indykcji:

rok+3/15=indykcja;

reszta – indykcja, brak reszty=15,

d) Obliczanie indykcji dla Bizancjum:

rok/15;

reszta – indykcja, brak=15,

e) Obliczanie kalend:

dni miesiąca+2-liczba kalend,

f) Obliczanie Id:

13 lub 15 (mar-ma-jul-o)+1-ida,*

g) Obliczanie nony:

5 lub 7 (mar-ma-jul-o)+1-nona,*

(*) Mar-ma-jul-o = marzec, maj, lipiec, październik – dla tych miesięcy liczba 15 (Idy), 7 (nony).

Chronologia w archeologii edytuj

Chronologia względna edytuj

Chronologia względna – jedna z metod ustalania chronologii w archeologii. Zajmuje się określaniem tego, które z porównywanych źródeł archeologicznych jest starsze. Stosowanie tej metody nie pozwala jednak określić wieku znaleziska.

W ustalaniu chronologii względnej stosuje się m.in. następujące metody:

  • metoda typologiczna – analizowanie podobieństw formalnych pomiędzy zabytkami;
  • metoda seriacji – analizowanie zmian i cech w badanych przedmiotach;
  • metoda analizy stylistycznej – analizowanie stylu w zabytkach, które posiadają zdobienia;
  • metoda stratygraficzna – analizowanie położenia zabytków względem siebie, a także badanie warstw geologicznych lub kulturowych w miejscach, gdzie znaleziska odkryto;
  • metoda planigraficzna – uwzględnianie stanowisk archeologicznych oraz miejsc znalezisk na planach; uzyskuje się dzięki temu obraz zasięgu stanowisk, jak również obszarów występowania znalezisk.

Chronologia bezwzględna edytuj

Chronologia bezwzględna (inaczej absolutna) pozwala na określanie wieku znalezisk (zob. też datowanie bezwzględne).

W tym celu stosuje się następujące metody:

Przypisy edytuj

  1. Szymański 2012 ↓, s. 107.
  2. Szymański 2012 ↓, s. 121.
  3. Szymański 2012 ↓, s. 122.
  4. Szymański 2012 ↓, s. 122-123.
  5. Szymański 2012 ↓, s. 123-124.
  6. Szymański 2012 ↓, s. 128.
  7. a b c d Szymański 2012 ↓, s. 129.
  8. a b Szymański 2012 ↓, s. 130.
  9. a b c d e f Szymański 2012 ↓, s. 131.
  10. a b Szymański 2012 ↓, s. 133.
  11. Szymański 2012 ↓, s. 134.

Bibliografia edytuj