Cyganeria krakowska
Cyganeria krakowska – istniejąca na przełomie XIX i XX wieku grupa artystów w Krakowie skupionych wokół Stanisława Przybyszewskiego związanych m.in. z tygodniem „Życie” oraz dziennikiem „Czas” znana za kabaret artystyczny Zielony Balonik[1].
Geneza edytuj
Od poł. XIX stulecia w różnych miejscach Europy: w Paryżu, Wiedniu, Berlinie, Monachium i Krakowie toczyło się barwne życie cyganerii artystycznej, któremu towarzyszyły zabawa, ożywione dyskusje i działania artystyczne. Modernistyczni buntownicy znajdowali azyl w kawiarniach, które stały się konkurencyjne wobec salonów. To właśnie w kawiarniach powstał pierwsze kabarety, gdzie artyści recytowali na scenie swoje utwory, przedstawiali krótkie scenki, opowiadali dowcipy oraz śpiewali. Wszystkiemu towarzyszyły tańce – nierzadko o zmysłowym charakterze[2][3].
W 1898 r. z Berlina do Krakowa przyjechał Stanisław Przybyszewski. Wokół niego skupiła się grupa osób negujących tradycyjną obyczajowość i moralność[4]. Grupa ta spotykała się najpierw w kawiarni Schmidta przy ul. Szewskiej 27[5], następnie w „Paonie” Ferdynanda Turlińskiego[6], wreszcie w cukierni Jana Michalika, zwanej Jamą Michalika[7].
Charakterystyka edytuj
Do cyganerii krakowskiej należeli liczni znani artyści młodej Polski. Byli to m.in. Stanisław Przybyszewski, Tadeusz Boy-Żeleński, Jacek Malczewski, Stanisław Wyspiański, Lucjan Rydel, Włodzimierz Tetmajer i Jan Stanisławski. Przedstawiciele cyganerii krakowskiej, podobnie jak bohemy francuskiej czy niemieckiej[2], otaczali kultem sztukę, gardzili pieniędzmi i stabilizacją. Swoją odrębność manifestowali strojem, wyszukanym językiem oraz prowokacyjnym zachowaniem. Nosili długie czarne peleryny, kapelusze z szerokim rondem, białe szale i fantazyjne krawaty[3].
Historia edytuj
Kawiarnia Schmidta edytuj
Według Tadeusza Boya-Żeleńskiego kawiarnia ta była długo uznawana za najbardziej „literacką”. Tutaj ukształtowała się cyganeria krakowska. W kawiarni odbyło się sportretowanie licznych członków cyganerii, m.in. Stanisław Przybyszewski, Władysław Orkan i Zenon Przesmycki. Do regularnych gości należeli Ignacy Daszyński, Włodzimierz Tetmajer, Stanisław Wyspiański, Karol Maszkowski, Lucjan Rydel, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Gabriela Zapolska, Adolf Nowaczyński, Antoni Waśkowski, Maciej Szukiewicz i inni. . Jeden z nich – Adolf Nowaczyński – napisał opowiadanie Mieczyk kawiarniany. Caffehauspflanze, uwieczniające kawiarenkę oraz satyrujące ówczesną grupę młodopolskich artystów[5].
Kawiarnia Paon edytuj
Kawiarnia Paon stanowiła w latach 1897-1900 główną siedzibę krakowskiej cyganerii. Właściciel lokalu kazał zawiesić w jednej z sal wielkie płótno, na którym każdy mógł pisać lub malować wedle swego gustu. Przedstawiciele cyganerii najchętniej jednak przysiadywali w sali bez okna, nazwanej przez Przybyszewskiego „Pod nonszalanckim Paonem”. W tym elitarnym sanktuarium sztuki znajdowały się: pianino, na którym Przybyszewski grał utwory Fryderyka Chopina, stół jadalny, stolik do kart i przybory malarskie[6].
Zielony Balonik edytuj
W Jamie Michalika w latach 1905-1912 działał najbardziej znany kabaret artystyczny „Zielony Balonik”, założony przez pisarza Jana Augusta Kisielewskiego. Jego pierwowzorem był paryski kabaret Le Chat Noir. Improwizacje artystów w Zielonym Baloniku były przesycone dowcipnymi aluzjami do zaprzyjaźnionych osób oraz oskarżeniami wymierzonymi w filistrów. Wystąpienia przybierały nieraz ton poetycki, a tym, co je wyróżniało, były humor i aktywny kontakt z publiczności. Jedną z wybitnych osobistości kabaretu, autorem licznych wierszy i piosenek był Tadeusz Boy-Żeleński[7][3].
Wstęp na Zielony Balonik był bezpłatny, jednakże wymagane było posiadanie specjalnego zaproszenia ozdobionego przez jednego z malarzy karykaturzystów. Według Tadeusza Boya-Żeleńskiego, kabaret cieszył się popularnością wśród elity ówczesnego Krakowa, a także innych miast, m.in. Wiednia, Lwowa i Warszawy[8].
Działalność cyganerii w Jamie Michalikowej stała się inspiracją dla obraz Kabaret szalony Kazimierza Sichulskiego, gdzie ukazał postaci związane z kabaretem, m.in. Leon Wyczółkowski, Witold Wojtkiewicz oraz Tadeusz Boy-Żeleński[9].
Przypisy edytuj
- ↑ Wioletta Hajduk-Gawron, Chopin gdyby jeszcze żył, / toby pił, [w:] Adam Antoniewicz i inni, Na wyrywki: 100 cytatów z polskiej poezji i dramatu, które powinien znać także cudzoziemiec, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2018, s. 59-60, ISBN 978-83-226-3413-4.
- ↑ a b Piwińska Marta. Cyganie, hipisi i dziennikarze (romantyzm i kontrkultury). „Świat Tekstów. Rocznik Słupski”. 18, s. 289-302, 2020. Wydawnictwo Naukowe AP. (pol.).
- ↑ a b c Żeleński ↓, s. całość.
- ↑ Aleksandra Sawicka. Skandalista Przybyszewski — życiowe i literackie "faux-pas" młodopolskiego Archicygana. „Napis : tom poświęcony literaturze okolicznościowej i użytkowej”. X, s. 185-196, 2004. Warszawa: Wydawnictwo DiB. ISSN 1507-4153.
- ↑ a b Anna Grochowska. Kawiarnia Schmidta. „Nowa Dekada Krakowska”. 3 (6 (16)), s. 64-66, 2014. Wydział Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. ISSN 2299-4742. (pol.).
- ↑ a b Anna Grochowska. Paon. „Nowa Dekada Krakowska”. 3 (6 (16)), s. 118-120, 2014. Wydział Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. ISSN 2299-4742. (pol.).
- ↑ a b Anna Grochowska. Jama Michalika. „Nowa Dekada Krakowska”. 3 (6 (16)), s. 48-50, 2014. Wydział Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. ISSN 2299-4742. (pol.).
- ↑ Żeleński ↓, s. 202.
- ↑ Magdalena Łanuszka: Krakowska bohema w locie na Księżyc Kabaret Szalony Kazimierza Sichulskiego w Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie. Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów. [dostęp 2023-12-27]. (pol.).
Bibliografia edytuj
- Tadeusz Boy-Żeleński: Znaszli ten kraj. Gdańsk: Wydawnictwo „Tower Press”, 2001.