Dolina Aosty (wł. Valle d’Aosta, fr. Vallée d’Aoste, franko-prow. Vâl d’Outa, gwara Walser Augschtalann lub Ougstalland) – kraina historyczna i autonomiczny region administracyjny w północno-zachodnich Włoszech. Od zachodu graniczy z Francją, od północy ze Szwajcarią, a od wschodu i południa z innym włoskiem regionem – Piemontem. Najistotniejszą gałęzią gospodarki regionu jest turystyka.

Regione Autonoma Valle d’Aosta
Région autonome Vallée d’Aoste
Region Autonomiczny Doliny Aosty
region
ilustracja
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Włochy

Siedziba

Aosta

Powierzchnia

3260,9 km²

Populacja (31.08.2021)
• liczba ludności


123 360

• gęstość

38 os./km²

Szczegółowy podział administracyjny
Liczba prowincji

0

Liczba gmin

74

Położenie na mapie Włoch
Położenie na mapie
Strona internetowa

Geografia edytuj

 
Panorama Ayasa (miasteczko Antagnod)

Region jest wysokogórskim obszarem, obejmującym najwyższe partie Alp włoskich, francuskich i szwajcarskich ze szczytami Mont Blanc, Matterhorn, Monte Rosa i Gran Paradiso (fr. Grand Paradis), spod których biegną mniej wybitne (nieprzekraczające 3000 m n.p.m.) grzbiety górskie poprzecinane czternastoma dolinami wartkich, lecz krótkich rzek, często wylewnych[1]. Na północy region ograniczają Alpy Pennińskie, na południu Alpy Graickie, w środkowej części rozciąga się dolina rzeki Dora Baltea (fr. Doire baltée). Występuje tu znaczna rozpiętość wysokości – od 4810 m n.p.m. (szczyt Mont Blanc), po 300 m n.p.m. we wsi Pont-Saint-Martin, gdzie panuje klimat śródziemnomorski[2].

Geografię regionu charakteryzują liczne lodowce, z których jedne − jak Lys − wypełniają całe dolinki, zaś inne − na przykład Brenva − tworzą liczne seraki. Lodowce te są źródłem zarówno wody pitnej, jak i energii elektrycznej. Z niższych grzbietów górskich największą popularnością wśród turystów i miłośników narciarstwa cieszy się grzbiet leżący między dolinami Valgrisenche i Thuile, przy czym tę drugą pokrywa w całości jeden z największych lodowców alpejskich, Rutor, spływający spod szczytu Testa del Rutor (fr. Tête du Rutor)[3].

Region Doliny Aosty zajmuje obszar 3260,9 km² o bardzo zróżnicowanej rzeźbie powierzchni. Główną doliną, ukształtowaną w czwartorzędzie przez lodowiec Baltheus, którego grubość sięgała 1000 metrów, przepływa rzeka Dora mająca źródła u stóp masywu Mont Blanc[4]. Doliny są zalesione, a powyżej granicy lasów rozciągają się hale alpejskie. Najbardziej górzysty region Włoch, bowiem około 60% jego powierzchni leży na wysokości powyżej 2000 m n.p.m.

Historia edytuj

 
Fenis, jeden z zamków Doliny Aosty.

Ludzie zaczęli osiedlać się w dolinach, gdy tylko ustąpiły lodowce. Były to plemiona Celtów i Ligurów, po których pozostały ślady tarasowych winnic i poletek pod zasiew jęczmienia i prosa wzmacnianych kamiennymi murkami. Domostwa również budowali z kamienia, którego tu nie brakowało, chociaż w bocznych dolinkach zastępowano go drewnem z pobliskich lasów. W ten sposób ukształtowało się budownictwo regionu, na które do chwili obecnej składają się domostwa z przewagą kamienia lub drewna (te ostatnie noszą nazwę domów walserowskich, co sugeruje ich germańskie pochodzenie)[5].

W 117 r. p.n.e., po pokonaniu Ligurów, w Dolinie Aosty zaczęło się panowanie Rzymian. Pozostałościami z tego okresu są łuk triumfalny Augusta, akwedukt i ruiny amfiteatru w mieście Aosta. Około 25 r. p.n.e. Rzymianie założyli fort Augusta Prætoria Salassorum (dzisiejszą Aostę), który miał strzec strategicznie ważnych przełęczy, a w dolinach zbudowali system dróg bitych i mostów. Dzisiejsza nazwa regionu − Valle d’Aosta − to właśnie rzymska „Vallis Augustus”[6]. W czasach rzymskich wyżej położone doliny posiadały rodzaj autonomii, w czym pomocne było ich odcięcie od świata w okresie zimy. Podobnie było pod panowaniem Gotów, Longobardów i w V wieku za Burgundów. Niewiele zmieniło się za Franków, którzy pokonali i wchłonęli państwo Burgundów w roku 534. Po podziale cesarstwa Karola Wielkiego w 870 roku Dolina Aosty weszła w skład królestwa Lotaryngii. Na skutek następnego podziału dziesięć lat później stała się częścią królestwa Górnej Burgundii, a następnie królestwa Arelatu − wszystkie te zmiany miały niewielkie znaczenie dla społeczności praktycznie niezależnych lenników z Doliny Aosty[7].

W 1031 lub 1032 r. Humbert I Białoręki, założyciel dynastii sabaudzkiej, otrzymał z rąk cesarza Konrada II tytuł hrabiego Aosty i zbudował zamek w Bard (święty Anzelm z Canterbury urodził się w tym miejscu w 1033, bądź 1034 r.). W całym regionie zaczęły powstawać potężnie ufortyfikowane zamki, więc w 1191 r. Tomasz I Sabaudzki uznał za niezbędne wydanie Charte des franchises („Karty Swobód”) gwarantującej autonomię, których to praw broniono zawzięcie aż do 1770 r., kiedy zostały unieważnione wraz z przyłączeniem Aosty do Piemontu (po upadku Napoleona kilkakrotnie odwoływano się od tej decyzji)[7].

W połowie XIII wieku cesarz Fryderyk II uczynił z hrabstwa Aosty księstwo (patrz Książęta Aosty), które przetrwało aż do zjednoczenia Włoch w 1870 r.

Za Mussoliniego, forsowano program italianizacji, czemu miało służyć przesiedlanie do regionu mówiącej po włosku ludności z południa, co miało wykorzenić separatyzm. Wielu mieszkańców Doliny wyemigrowało wówczas do Francji i Szwajcarii, gdzie do dziś obecne są ich kolonie.

Po II wojnie światowej regionowi przyznano specjalny status autonomiczny; tzw. Prowincja Aosta przestała istnieć w 1945 r.

Gospodarka edytuj

 
Kiść winna szczepu gamay.
 
Lard d'Arnad z ziemniakami.

Do chwili zbudowania zapór i elektrowni wodnych gospodarka regionu była typową gospodarką rolno-hodowlaną. Obecnie występuje tu rozwinięty przemysł metalowy, chemiczny, maszynowy, włókienniczy, drzewny i spożywczy.

Uprawia się żyto, kukurydzę, ziemniaki i drzewa owocowe; mniejszą wagę przywiązuje się do uprawy warzyw. W górach hoduje się bydło i owce; stada wysokiej jakości krów mlecznych sięgają (2000) 40 000 sztuk.

Ogromne znaczenie ma uprawa winorośli, zwłaszcza szczepu gamay. Najbardziej znanymi gatunkami win są pochodzące z Morgex białe Blanc de Morgex et de La Salle i Chaudelune oraz czerwone z Arvier (Enfer d'Arvier).

Podstawowe znaczenie dla gospodarki regionu ma turystyka. W dolinach znajdują się liczne ośrodki turystyczne nastawione na sporty zimowe, z których najbardziej popularnymi są Courmayeur i Breuil-Cervinia, co ułatwia sprawna komunikacja. Droga przez wielką Przełęcz św. Bernarda wiedzie do Martigny i Valais w Szwajcarii, a inna, przez małą Przełęcz do Bourg-Saint-Maurice w Sabaudii. Dzisiaj Aostę łączy z Chamonix we Francji, tunelem pod Mont Blanc, droga europejska E25.

Kuchnia Doliny Aosty charakteryzuje się prostotą i opiera się na takich składnikach jak ziemniaki, polenta, sery, mięso i żytni chleb. W wielu daniach występuje Fontina, ser z mleka krowiego objęty statusem ochronnym PDO, produkowany wyłącznie w tym regionie. Inne sery pochodzące z Doliny to Toma i Seras. Gatunek sera Fromadzo wytwarzany jest od XV wieku i również posiada status PDO[8].

Regionalnymi specjalnościami, obok Fontiny, są Motzetta (suszone mięso kozic przyrządzane), Lard d'Arnad (solona i marynowana słonina ze skórą, ze statusem PDO), Jambon de Bosses (rodzaj szynki, również z PDO) i czarny razowy chleb.

Najpopularniejsze miejscowe dania to: Fondutafondue na bazie sera Fontina[9], Carbonnade − solona wołowina duszona z cebulą w czerwonym winie i podawana z polentą, zupa Riso e castagne z ryżu i kasztanów w mleku, obtaczane w bułce tartej kotlety z cielęciny zwane costolette, a także teuteuns − cięte w plastry solone i duszone wymiona krowie oraz steak à la valdôtainestek podawany z grzankami, szynką i roztopionym serem[10].

Polityka edytuj

Dolina Aosty jest jednym z pięciu włoskich regionów o specjalnym statusie autonomicznym (uchwalony prawem konstytucyjnym z 1948 r.). Jako jedyny region Włoch nie jest podzielona na prowincje, a liczba gmin wynosi 74.

Prezydentem regionu jest Erik Lavévaz (Union Valdôtaine)[11].

W regionie język francuski jest zrównany prawnie z językiem włoskim.

Przypisy edytuj

  1. Giglio 1995 ↓, s. 10.
  2. Giglio 1995 ↓, s. 40.
  3. Giglio 1995 ↓, s. 14.
  4. Giglio 1995 ↓, s. 44.
  5. Barbero 2000 ↓, s. 54.
  6. Dean Poling. What does Valdosta mean?. „Valdosta Daily Times”, 12 października 2009. 
  7. a b Barbero 2000 ↓, s. 71.
  8. Giglio 1995 ↓, s. 73.
  9. Giglio 1995 ↓, s. 70.
  10. Giglio 1995 ↓, s. 74.
  11. I componenti della Giunta regionale - Regione autonoma Valle d'Aosta. [dostęp 2020-10-30].

Bibliografia edytuj

  • Bernard Janin, Une région alpine originale. Le Val d'Aoste. Tradition et renouveau, Imprimerie Allier, 1968. 583 pp.
  • Augusta Vittoria Cerutti, Le Pays de la Doire et son peuple éditeur Musumeci, Quart ISBN 88-7032-746-9
  • Lin Colliard, La culture valdôtaine au cours des siècles, Aoste (1976)
  • Abbé Joseph-Marie Henry, Histoire de la Vallée d'Aoste. Imprimerie Marguerettaz Aoste (1929) réédition en 1967.
  • Elio Riccarand, Storia della Valle d’Aosta contemporanea (1919-1945). Stylos Aoste (2000) ISBN 88-7775-050-2
  • Jules Brocherel et Giuseppe Vidossi, Le patois et la langue française en Vallée d'Aoste Publié par V. Attinger, Neuchâtel (1952)
  • Alessandro Barbero: Valle d’Aosta medievale. Napoli: Liguori, 2000. ISBN 978-88-207-3162-5.
  • Pietro Giglio: Valle d’Aosta. Pier Francesco Grizi (proj. graf.). Quart, Aosta: Musumeci Editore, 1995. ISBN 88-7032-501-6.

Linki zewnętrzne edytuj