Wikipedia

Doreen Valiente

Doreen Edith Dominy Vlachopoulos Valiente (ur. 4 stycznia 1922 w Mitcham w Południowym Londynie, zm. 1 września 1999 w Brighton[1]) – angielska wiccanka, odpowiedzialna za napisanie znacznej części wczesnej liturgii religijnej w tradycji Wicca Gardneriańskiej(inne języki). Pisarka i poetka, która opublikowała pięć książek poświęconych Wicca i pokrewnym tematom ezoterycznym.

Doreen Valiente
Ilustracja
Artefakty związane z Doreen Valiente w Muzeum Czarów i Magii w Boscastle
Pełne imię i nazwisko

Doreen Edith Dominy Valiente

Data i miejsce urodzenia

4 stycznia 1922
Mitcham, Londyn

Data i miejsce śmierci

1 września 1999
Brighton

Zawód, zajęcie

pisarka, Wiccańska kapłanka

Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Urodzona w rodzinie z klasy średniej w Surrey, Valiente zaczęła praktykować magię jako nastolatka. Pracując jako tłumacz w Bletchley Park podczas II wojny światowej, wyszła za mąż dwukrotnie w tym okresie. Rozwijając swoje zainteresowanie okultyzmem po wojnie, zaczęła praktykować magię ceremonialną z przyjacielem, mieszkając w Bournemouth. Dowiedziawszy się o Wicca, w 1953 r. została wtajemniczona w tradycję gardneriańską przez jej założyciela, Geralda Gardnera. Wkrótce została Arcykapłanką kowenu Gardnera w Bricket Wood(inne języki), pomogła mu stworzyć lub zaadaptować wiele ważnych świętych tekstów dla Wicca, takich jak Runa Wiedźm(inne języki) i Pouczenie Bogini(inne języki), które zostały włączone do wczesnej gardneriańskiej Księgi Cieni. Po schizmie w 1957 r. Valiente i jej zwolennicy opuścili Gardnera i utworzyli własny tymczasowy kowen. Po zapoznaniu się z wiccańską tradycją Charlesa Cardella(inne języki), w 1963 roku została inicjowana do kowenu Atho Raymonda Howarda(inne języki). W następnym roku rozpoczęła współpracę z Robertem Cochrane(inne języki)'em w jego kowenie Klanie Tubal Kaina(inne języki), który jednak później opuściła.

Chętna do promowania i bronienia swojej religii, odegrała zasadniczą rolę w Witchcraft Research Association(inne języki) oraz Federacji Pogańskiej w latach 60. i 70. ubiegłego wieku. Podczas tej drugiej dekady na krótko zaangażowała się również w skrajnie prawicową politykę, a także stała się zagorzałym poszukiwaczem linii mocy(inne języki) i zwolenniczką Tajemnic Ziemi(inne języki). Poza regularnym pisaniem artykułów na tematy ezoteryczne dla różnych czasopism, od lat sześćdziesiątych XX wieku była autorką wielu książek na temat Wicca. Przyczyniła się również do publikacji dzieł swoich wiccańskich przyjaciół Stewarta Farrara(inne języki), Janet Farrar(inne języki) i Evana Johna Jonesa(inne języki). W tych pracach stała się wczesnym propagatorem idei, że każdy może praktykować Wicca bez konieczności inicjacji przez uprzednio inicjowanego Wiccanina. Przyczyniała się również i zachęcała do podjęcia badań nad wczesną historią tej wiary. Przez te lata mieszkała w Brighton, była członkinią kowenu Silver Malkin i współpracowała z Ronem Cookiem, który był zarówno jej partnerem, jak i inicjowanym. W ostatnich latach przed śmiercią z powodu raka trzustki była patronką Centre for Pagan Studies z siedzibą w Sussex.

Magiczne artefakty i dokumenty Valiente zostały przekazane w spadku jej ostatniemu Arcykapłanowi, Johnowi Belham-Payne'owi, który w 2011 roku przekazał je fundacji charytatywnej Doreen Valiente Foundation(inne języki). Mając znaczący wpływ na historię Wicca jest powszechnie uznawana w społeczności Wiccan za „Matkę Współczesnego Czarownictwa”. Ponadto napisano od niej dwie biografie.

Życiorys edytuj

Wczesne życie (1922–1952) edytuj

Urodzona jako Doreen Edith Dominy na przedmieściach Londynu, w dzielnicy Mitcham w hrabstwie Surrey[2] jako córka chrześcijańskich rodziców pochodzących z klasy średniej. Jej ojciec, Harry Dominy, był inżynierem budownictwa lądowego oraz mieszkał wraz z jej matką Edith w okolicach Colliers Wood[2]. Harry był metodystą, z kolei Edith kongregacjonalistką, jednak Doreen nie została ochrzczona, co było dość powszechne w tamtym okresie, z powodu kontflikt, w jaki weszła Edith z miejscowym wikariuszem[3]. Valiente już jako dziecko, była przekonana, że posiada moc magiczną, wykazując zainteresowanie okultyzmem czy udając latanie na miotle. Doreen wspominając swoje dzieciństwo, twierdziła, iż nie posiadała więzi emocjonalnych z rodzicami, których określała jako konwencjonalnych i bardziej zajętych na dążeniu do awansu społecznego[4] niż zajmowaniem się nią. Z czasem ona i jej rodzice przenieśli się do Horley, a następnie, według jej relacji, wpatrując się w Księżyc, doświadczyła swoje pierwsze doświadczenie religijne[5]. Stamtąd jej rodzina przeniosła się do West Country, a następnie do New Forest[6].

Pod koniec roku 1934 lub 1935 Doreen wraz z matką opuściła ojca, przenosząc się do krewnych ze strony matki Southampton[7]. Doreen wspominała, że już w wieku 13 lat zaczęła praktykować magię[8][9], a następnie wykorzystując pukiel włosów, rzuciła pierwsze swoje zaklęcie uwalniające jej matkę od molestowania przez współpracownika, wierząc iż jej się udało[8][9]. Spekuluje się, że jej wiedza na temat praktyk magicznych mogła pochodzić z lokalnej biblioteki[10]. Wzrastające zainteresowanie okultyzmem wyraźnie zaniepokoiło jej rodzinę, która Doreen wysłała do szkoły klasztornej. Doreen gardząc jednak nauką w szkole, w zamian tego chciała bardziej uczestniczyć do szkoły artystycznej, ostatecznie porzucając naukę w wieku 15 lat i zostając ateistką[11][12]. Zamiast upragnionej szkoły artystycznej znalazła zatrudnienie w fabryce, zaś po odejściu z niej znalazła pracę jako urzędniczka i stenotypistka w Zakładzie Pomocy Dla Bezrobotnych.h[13].

 
Podczas II wojny światowej Valiente pracowała w Bletchley Park

W trakcie II wojny światowej została tymczasowo starszą asystentką cywilnym Ministerstwa Spraw Zagranicznych i tłumaczką w Bletchley Park[14]. W późniejszym okresie wysłano ją do Południowej Walii(inne języki) w sprawach służbowych, gdzie poznała się z Joanisa Vlachopolousa, greckiego marynarza Marynarki Handlowej. 31 stycznia 1941 roku Doreen i Joanis weszli w związek małżeński. Ceremonia odbyła się na rejonie East Glamorgan[11][15]. Mąż Doreen zaginął w niewyjaśnionych okolicznościach, a następnie został uznany za zmarłego, po zatopieniu jego statku, Pandiasa, przez przez u-boota w okolicach Afryki Zachodniej[16][17]. Owdowiała, w latach 1942–1943 podjęła się kilku krótkoterminowych prac w Walii, które prawdopodobnie stanowiły przykrywkę dla pracy wywiadowczej.

W październiku 1943 roku została przeniesiona do biura wywiadu przy Berkeley Street w Londynie, gdzie się zajmowała deszyfrowaniem wiadomości[18]. Podczas pracy w biurze wywiadu poznała się, a następnie weszła w związek z Casimiro Valiente, imigrantem uciekającym przed hiszpańską wojną domową, gdzie walczył w Armii Ludowej Republiki Hiszpańskiej, a później dołączył do francuskiej Legii Cudziemskiej, gdzie został ranny podczas bitwy o Narwik i uznany za inwalidę wojennego, a następnie został ewakuowany do Anglii. Weszli ze sobą małżeństwo 22 maja 1944 roku a następnie para się przeniosła do Bournemouth, gdzie mieszkała matka Doreen[5][19][20]. Valiente później wspominała, że zarówno ona, jak i jej mąż doświadczyli rasizmu z powodu mieszanych małżeństw[21].

Rozwijając swoje zainteresowanie okultyzmem, po wojnie zaczęła praktykować magię ceremonialną ze znajomym o pseudonimie „Zerki” w jego mieszkaniu[22]. Casimiro nie podzielał tej pasji, ale i się mu nie sprzeciwiał. Zdobyła magiczne regalia oraz notatki niedawno zmarłego lekarza, który był członkiem Alpha et Omega(inne języki), jednej z czterech organizacji powstałych po Hermetycznym Zakonie Złotego Brzasku, próbując przy tym się nauczyć hebrajskiego, języka używanego w różnych ścieżkach magii ceremonialnej[23][24]. Po tym wybrała swoje magiczne imię(inne języki) brzmiące „Ameth”. Oprócz tego zaczytywała się z zapałem w pismach Aleistera Crowleya[25][5][26], studiując Thelemę, zwłaszcza po jak znalazła jego książkę Magija w teorii i praktyce w lokalnej bibliotece. Oprócz tego zapoznawała się z literaturą Aradii, Ewangelii Czarownic(inne języki) autorstwa Lelanda(inne języki), Murray i Gravesa, które się przyczyniły do jej zainteresowania pojęciem hipotetycznego kultu czarownic(inne języki). Poza tym miała praktyczne doświadczenie z ezoterycznymi ścieżkami powiązanymi z teozofią i spiritualizmem, których spotkania się odbywały w lokalnym kościele z Charminster[27][15][28].

Spotkanie z Geraldem Gardnerem i kowen Bricket Wood (1952–1957) edytuj

Zainteresowanie kultem czarownic(inne języki) coraz bardziej wzrastało, że Doreen obrała za cel poszukiwanie osób, które mogłyby być rodzimymi czarownikami albo ich potomkami. Chociaż wątpiła, żeby taki kult dał radę przetrwać próbę czasu, to jednak się nie poddawała[29]. Jesienią 1952 roku przeczytała w magazynie Illustrated artykuł reportera Allena Andrewsa zatytułowany „Czarostwo w Brytanii”. Artykuł dotyczył, w znacznej mierze, otwarcie Folklorystycznego Centrum Przesądów i Czarostwa w Castletown na wyspie Man prowadzonego przez Cecila Williamsona(inne języki) oraz czarownika-rezydenta Geralda Gardnera. Tam pierwszy raz poznała się też z Wicca[30][31][32].

„Wydawało się, że od razu się polubiliśmy. Zdawałam sobie sprawę, że ten człowiek [Gardner] nie był marnującym czasu pretendentem do wiedzy tajemnej. Był kimś innym niż ludzie, których spotykałam wcześniej na spotkaniach ezoterycznych. Widział dalekie horyzonty i napotykał dziwne rzeczy, a jednak było w nim poczucie humoru i młodzieńczy wigor, pomimo jego siwiejących włosów."

Valiente po spotkaniu z Gardnerem, 1989, Rebirth of Witchcraft

Valiente zaintrygowana artykułem napisała do Williamsona w 1952 roku, a ten dał jej kontakt z Gardnerem[33][34][35][36][37][38]. Doreen oraz Gerald wymienili ze sobą korespondencję listowną, a następnie ten drugi zasugerował, aby spotkała się z nim w domu jego przyjaciółki, a także wtajemniczoną w Wicca Edith Woodford-Grimes(inne języki) (noszącą imię magiczne "Dafo"), która mieszkała w okolicach Bournemouth, w rejonie Christchurch[39][38][40][41]. W trakcie spotkania z Gardnerem ten podarował jej egzemplarz swojej powieści, wydanej w 1949, Z pomocą wysokiej magii, opisującą fabularyzowaną relację o wiccańskich wtajemniczonych żyjących w średniowieczu; rzekomo zrobił to, aby poznać jej opinię na temat rytualnej nagości i biczowania, które były obecne w gardneriańskiej tradycji wicca(inne języki)[42][36][43][44].

 
Jedna z Księg Cieni należących do Geralda Gardnera, pozostawiona w testamencie Doreen Valiente

Gardner zaprosił Valiente do domu Woodford-Grimes w czasie przesilenia letniego 1953 roku, a następnie dokonał jej inicjacji w misteria tradycji gardneriańskiej podczas rytuału, w trakcie którego stali przed ołtarzem i czytał on ze swojej księgi cieni[45][38][43][46]. Następnie w trójkę wybrali się prehistorycznego pomnika w Stonehenge w Wilhshire, gdzie była światkiem rytuału odprawianego przez druidów. Gardner pożyczył swój miecz druidom, którzy podczas rytuału umieścili go na Kamieniu Obcasowym(inne języki). Doreen opowiadała o swojej wizycie w Stonehenge, ale nigdy o swojej inicjacji zarówno swojej matce jak i mężowi, gdyż obawiała się, że mogliby nie zrozumieć, tudzież nie zaakceptować jej wyborów[47][43][48].

Później w tym samym roku Gardner zaprosił Valiente do jego mieszkania w Shepherd’s Bush w zachodnim Londynie, spotykając tam się z, od ośmiu do dziesięciu, członkami jego kowenu Bricket Wood(inne języki), którzy się spotykali w St. Albans na północ od Londynu[49][38][36]. Wkrótce została inicjowana jako arcykapłanka kowenu[38][36][50]. Historyk Ronald Hutton(inne języki) skomentował to, że Doreen zostając arcykapłanką utworzyła „drugie wielkie twórcze partnerstwo w życiu [Gardnera], zaraz po tym z Woodford-Grimes”[38]. Wtedy Valiente jako przepuszczalnie pierwsza osoba spostrzegłą, że znaczna część materiału w Księgi Cieni Gardnera nie została zaczerpnięta z starożytnych źródeł jak deklarował, ale między innymi z dzieł Crowleya. Zgłaszając Gardnerowi swoje uwagi, ten stwierdził że tekst który użyczył mu kowen New Forest, był mocno niekompletny, dlatego musiał uzupełniać oraz wypełniać wszelkie luki, które były w oryginalnym tekście, korzystajac z różnych źródeł. Wzięła zatem Księgę Cieni i za przezwoleniem Gardnera przepisała większość z niej, usuwając te fragmenty, które uznała dość silnie mocno inspirowane Crowleyem, w obawie, że jego kontrowersyjna postać, jak też niesławna reputacja, mogłyby zbrukać Wicca w oczach innych[51][52][53][54][50]. W roku 1953 napisała poemat „Królowa Księżyca, Królowa Gwiazd”, inwokację do wykorzystania w czasie rytuału podczas przesilenia zimowego zainspirowaną pięśnią z Hebrydów znalezioną w Carmina Gadelica(inne języki)[55]. W trakcie pracy z Gardnerem napisała także "Runę Wiedźm(inne języki)"[55][52]. Przepisała większość Pouczenie Bogini(inne języki)[56][57], przy czym Hutton ocenia to za „jeden z większych wkładów jaki osiągnęła w pojedynkę w rozwój Wicca”, ponieważ jej wersja Pouczenia stała się „głównym wyrazem duchowości wiccańskiej”, która mocno inspirowała wielu twórców i praktykujących czarostwo w późniejszych latach[56]. Oba teksty wkrótce też zostały dodane jako część pierwszej Księgi Cieni[potrzebny przypis].

 
„Chata czarownic”, przestrzeń rytualna używana przez kowen Valiente, tak jak wyglądała w 2006 roku

Gardner spędzał wakacje w Muzeum Czarostwa i Magii(inne języki) na wyspie Man, dlatego też często polegał na Valiente, która zajmowała się swoimi sprawami w południowej Anglii[58]. Posłał ją do spotkania z Austinem Osmanem Spare, gdy potrzebował kilku talizmanów wykonanych przez tego ostatniego. Spare wspominając o Doreen w liście do Kennetha Granta, jako „krótkowzroczną badylastą nimfę, nieszkodliwą i nieco irytującą”[58]. Za namową Gardnera spotkała się także z okultystą Geraldem Yorkiem(inne języki), który był wyraźnie zainteresowany Wicca; Gerald mocno nalegał na tym by oszukała Yorke'a, że Gardner pochodzi z rodziny praktykujących Wicca od wielu pokoleń[55][59]. Pomogła mu współtworzyć też jego drugą powieść, The Meaning of Witchcraft, będącą kontynuacją i rozwinięciem jego poprzedniej książki Współczesne czarownictwo, skupiając się choćby na fragmentach, które sensacyjne oskarżenia brukowej prasy[60].

Jednakże rosnące pragnienie Gardnera szukania rozgłosu, w większości zakończonego negatywnie, spowodowało kontflikt między nim a Valiente i kilkoma innymi członkami jego sabatu, takimi jak Ned Grove oraz Derek Boothby. Valiente się mocno obawiała, że wielokrotne próby komunikacji z mediami narażało członków kowenów na niebezpieczeństwa[61][62]. Nie była także pozytywnie nastawiona do dwójki młodych członków, których Gardner przyprowadził, jakimi byli Jack L. Bracelin(inne języki) oraz jego dziewczyna „Dayonis”, stwierdzając, że „ciężko było znaleźć bardziej wykwalikowaną parę geszeftcików”[63]. W sabacie się wówczas wyłoniły się dwie frakcje; Doreen przewodziła grupie, która sprzeciwiała reklamowaniu Wicca oraz Gerald przewodzący grupie będąca zwolennikami reklamacji[64]. W 1957 roku Valiente wraz z Grove'em sporządzili „proponane zasady rzemiosła”, które miały w zasadzie ograniczyć owe ambicje Gardnera. Ze swojego domu, na wyspie Man, Gardner odpowiedział, że nie jest to koniecznie, ponieważ już istnieją zasady - i w tym opublikował pierwszą wersję Praw Wiccańskich(inne języki), które mocno ograniczały rolę arcykapłanki. Doreen się zbulwersowała, gdy zdała sobie sprawę, że Gardner je po prostu prędko wymyślił w odpowiedzi na jej własne propozycje[65][66][67][68]. Latem roku 1957 doszło do piewszego rozłamu sabatu[69][70][68] i w tym samym wieloletniej przyjaźni Doreen z Gardnerem[potrzebny przypis]. Valiente wspomina, że ona oraz jej zwolennicy „coraz bardziej mieliśmy dość Ewangelii św. Geralda, ale wciąż w duchu wierzyliśmy, że gdzieś istnieje autentyczne czarostwo tradycyjne”[69]. Badacz Ethan Doyle White skomentował to tak „Wicca wtedy doświadczyła pierwszej wielkiej schizmy”[68].


Robert Cochrane, Klan Tubal Kaina i Where Witchcraft Lives (1957–1969) edytuj

Wraz z pożegnaniem się z kowenem Bricket Wood, jak również Gardnera wraz z Grove'em założyła własny kowen, gdzie Grove pełnił rolę arcykapłana, nadal podążając tradycją Wicca Gardneriańskiej, ale bez Praw Wiccańskich, które uznała za najnowszy wymysł Gardnera[71]. Niestety też i ten kowen nie przetrwał próby czasu z powodu kłótni pomiędzy jego założycielami[72]. Jednak wciąż to nie zgasło nadziei u Doreen, że uda się jej odnaleźć gdzieś wielowiekową tradycję, która potwierdzi istnienie kultu czarownic. W 1956 roku Valiente przeprowadziła się wraz z matką i mężem do mieszkania w suterenie Lewes Crescent w Kemptown, w mieście Brighton[71][73], chociaż w roku 1968 przenieśli się do bliżej centrum miasta[74]. Zaprzyjaźniła się z innym mieszkańcem Kemptown, będącym dzienikarzem, Leslie Roberts, który też podzielał jej zainteresowanie zjawiskami paranormalnymi. Zwrócił on szczególną uwagę w lokalnej prasie stwierdzeniami, że w mieście działają także osoby praktykujące czarną magię. Valiente była dość bliską przyjaciółką Robertsa, aż do czasu jego śmierci w roku 1966[75][76][77]. Postanowiła także skontaktować się z Gardnerem, co prawda naprawiając znajomość, ale nigdy nie wracając do poziomu relacji przed schizmą[78][79][80][81]. Gardner umierajac w 1964 przekazał jej w testamencie ponad 200 funtów[82].[83] Na początku lat 60 ponadto nawiązała relację z dwoma inicjowanymi w Wicca, Patricią Crowther(inne języki) i Arnoldem Crowther(inne języki), by się z nimi spotykać. Małżeństwo Patricii oraz Arnolda ostatnio odwiedzało Brighton w 1965 roku[84].

 
Statuetki ołtarzowe Rogatego Boga i Bogini Matki wykonane przez Bel Bucca i należące do Valiente.

W sierpniu 1962 roku po śmierci matki Valiente mogła już śmielej mówić otwarcie o tym, że jest wiccanką[85]. Chętna, by szerzyć informacje o Wicca w całej Wielkiej Brytanii, zaczęła sama z siebie wchodzić interakcje z prasą. W 1962 roku wysłała list do pisma spiritualistycznego Psychic News(inne języki), a w roku 1964 przeprowadzała wywiad na temat jej zaangażowania w Wicca lokalnej gazecie, The Argus(inne języki)[86]. W latach 60. zaczęła regularnie tworzyć artykuły na temat Wicca i innych okołoezoterycznych tematów dla takich pism jak Light, Fate czy też Prediction[87]. W tym samych celach zaczęła również występować w telewizji i radiu[88]. Zaangażowała się również w nowoutworzone Witchcraft Research Association(inne języki)(WRA), stając się jego drugą prezeską po rezygnacji Sybil Leek(inne języki)[89][90]. List powitalny Valiente został zawarty w ramach pierwszego numeru biuletynu WRA, Pentagram, opublikowanym w 1964 roku. Wygłosiła również przemówienie w październiku w trakcie Halloween współorganizowanego przez WRA[89][91]. To właśnie podczas przemówienia Valiente obwieściła Wiccańską Poradę(inne języki); było to jej pierwsze publiczne wystąpienie w rozpoznawalnej formie, z kolei Doyle White stwierdził, że to sama Valiente stworzyła oraz nadała formę Poradzie[92].

Doreen także zaczęła odwiedzać lokalne biblioteki, a także archiwa w celu zbadania historii czarownic i czarostwa w Sussex[93]. Na podstawie jej badań napisała swoją pierwszą książkę, Where Witchcraft Lives, wydaną jeszcze w roku 1962. Podobnie jak Gardner w swojej książce Współczesne Czarownictwo, nie przedstawiała się tam jako praktykująca wiccanka, a jedynie jako badaczka[94]. Zawierała ona także jej własne badania nad historią jak i folklorem hrabstwa Sussex, które zabrała z badań archiwalnych oraz opublikowanych prac historyka C. L'Estrange Ewena. Zinterpretowała te dowody w świetle już zdyskredytowanych teorii Margaret Murray, twierdząc, że przedchrześcijański kult przetrwał do chwili obecnej, naradzając na nowo jako Wicca[94]. W 1966 roku Valiente opracowała rękopis książki zatytułowanej I am a Witch, będacą zbiorem wierszy z biograficznym wstępem; jednakże nigdy nie został opublikowany za jej życia, ponieważ wydawcy nie wierzyli, że będzie to opłacalne komercyjnie[95].

Valiente dowiedziała się o praktykującym czarowniku Charlesie Cardellu(inne języki), który praktykował zupełnie inną tradycję czarostwa, który wzywał wszystkie, prawdziwe, praktykujące czarownice prosząc o kontakt. Cardell nazywał swoją ścieżkę Wiccą, choć prezentowała ze sobą zupełnie coś innego od tego co prezentowali ze sobą Gardner czy inne osoby przez niego inicjowane[96]. Charles utrzymywał że jego tradycja sięga czasów Atlantydy i że jego matka, pozostawiła mu athame, a jego siostrze bransoletę. Valiente dodatkowo odkryła, że jego pisma czerpią z dzieł chociażby Dion Fortune(inne języki) , Gardnera i jak Lelanda. Zraziła się do niego szczególnie po tym jak starał się ją przekonać, że trójnóg z brązu pochodzi z ruin z Pompejów (gdy autentycznie pochodził on z XIX wieku), a brązowa figurka Thora przedstawiała celtyckiego rogatego boga[97]. Poznała także Raymonda Howarda(inne języki), który był byłym uczniem Cardella, który nauczał ją tradycji zwaną Sabatem Atho. Inicjowana na najniższym stopniu kursu "Sarsen" mogła przypisywać otrzymane nauki do osobistych notatek, gdyż rozpoznawała bezproblomowo źródła z których oboje czerpali[98][99].

W roku 1964 poznała Roberta Cochrane'a(inne języki), z którym zapoznała się dzięki magowi ceremonialnemu Williama G. Gray'a(inne języki), który był ich wspólnym znajomym. Doreen poznała się z Gray'em podczas zabraniu na Wzgórzu Glastonbury zorganizowanego przez Brastwo Esseńczyków[100][101]. Cochrane był ambitnym, choć niezwykle butnym, a przy tym gwałtownym czarownikiem, który utrzymywał że jest dziedzicem rodziny, która praktykowała znacznie starszą tradycja niż Wicca, otwarcie nazywając Gardnera oszustem. Chociaż wątpiła w w prawdziwość jego słów[102], Cochrane zdawał się być dość charyzmatyczny, gdyż w odróżnieniu od innych unikał rozgłosu, otwarcie gadząc poczynaniami "Gardnerian" (wówczas było to określenie pogardliwe, które Cochrane używał w stosunku do osób inicjowanych w gardneriańskiej tradycji[103] lub powiązane z nią), a ponadto bardziej naciskał na prace na świeżym powietrzu[100] niż w zamkniętych pomieszczeniach. Valiente została zaproszona do dołączenia do kowenu Cochrane'a, Klanu Tubal-Kaina(inne języki), stając się tak jego szóstym członkiem. Była to tradycja skupiona wokół czci Bogini, Rogatego Boga i tzw. Rogatego Dziecka, swobodnie czerpiąc z elementów chrześcijańskich jak i gnostyckich (chociażby Księgi Enocha czy lucyferianizmu)[104], jednak w odróżnieniu od pierwotnej Wicca znacznie bardziej rozboduwując postać Rogatego Boga. Jednak prędko się rozczarowała współpracą z nim, bowiem otwarcie dopuszczał się zdrady małżeńskiej, używał psychodelików[105] pd przykrywką działań magicznych, a poza tym nieustannie obrażał Gardnera oraz wszystkich, którzy byli powiązani z Wicca. Zaczęła traktować go mocno pobłażliwie jak usłyszała, że zabytkowy talerz, jakiego zakupiła dla niego jako podarunek, przedstawił jako wielowiekowy artefakt mający udowodnić, że jego tradycja jest znacznie starsza od Wicca. Na domiar złego, gdy tylko Cochcrane zaczął wzywać do "Nocy Długich Noży na Gardnerianach", w którym momencie Valiente otwarcie otwarcie go skrytykowała, a następnie opuściła jego kowen[106][107][108][109]. Według jej własnych słów "Wstałam, następnie rzuciłam mu wyzwanie w obecności reszty kowenu. Powiedziała mu, że mam dość słuchania tych wszystkich bezsensownych złośliwości i że jeśli "Noc Długich Noży" była tym była tym, czego pragnęła jego żałosna, mała dusza, to może sobie to urządzać oraz robić, ale niech robi to sam, bo ja mam znacznie lepsze rzeczy do roboty"[106]. Wkrótce potem Cochrane, przepuszczalnie, popełnił rytualne samobójstwo w przesilenie letnie 1966 roku, była także autorką wiersza "Elegia dla zmarłego czarownika" ku jego pamięci[110][111][112]. Pozostała jednak w kontakcie z wdową po nim i innymi członkami Klanu Tubal-Kaina, a także z Gray'em[113], czy nawet od czasu do czasu współpracowała z The Regency, grupą założoną przez niektóre osoby będące byłymi członkami kowenu Cochrane'a[114].

Federacja Pogańska, National Front i dalsza działalność (1970–1984) edytuj

Mieszkając dalej w Brighton, Valiente podjęła pracę w oddziale Boots[115]. W 1971 roku pojawiła się w filmie dokumentalnym BBC Power of the Witch, poświęcony między innymi Wicca, w którym wystąpił także inny wpływowy wiccanin, Alex Sanders[116]. W tym samym roku była także zaangażowana w założenie Federacji Pogańskiej, grupy nacisku, która prowadziła kampanię na rzecz praw religijnych Wiccan i innych neopogan[117][118][119]. W lstopadzie roku 1970 w czasie pełni księżyca opracowała rytuał inauguracji dla loklanych oddziałów Federacji, a pierwszego maja 1971 roku przewodniczyła jego pierwszemu ogólnokrajowemu spotkaniu, które odbyło się w Chiswick w Londynie[117]. Wtedy opracowała też trzy zasady, które stały się kluczowe dla niemałej części społeczności pogańskiej należącej do Federacji Pogańskiej: przestrzeganie Wiccańskiej Porady, wiara w reinkarnację jak i silne poczucie przywiązania do świata natury[120].

 
Tyson Place, gdzie Doreen Valiente zamieszkiwała po śmierci męża w 1972. Na elewacji znajduje się tablica pamiątkowa.

W kwietniu 1972 roku zmarł jej mąż Casimiro[118]. Niedawno owdowiała, musiała się przeprowadzić, gdyż rada miejska zdecydowałą, że jej dom nie nadaje się do zamieszkania przez ludzi; została za to przeniesiona do mieszkania komunalnego w wieżowcu Tyson Place[118][121]. Jej mieszkanie przez zwiedzających było często opisywane jako ciasne, zepełnione tysiącami książek[122]. Tam poznała także Ronalda Cooke'a, członka komitetu mieszkańców bloku; nazwiązali relację, a ona go wprowadziła w Wicca, gdzie był partnerem w jej pracy[123][124]. Razem regularnie zwiedzali okolice Sussex, spędzali wakacyjny czas w Glastonbury, rozważając tam ewentualną przeprowadzkę[125]. Dołączyła także do kowenu działającego w okolicy, Silver Malin, po jego założeniu przez wiccańską arcykapłankę, Sally Griffyn[126].

 
Valiente zaangażowała się w działalność regionalnego oddziału National Front (na zdjęciu demonstracja National Front).

We wczesnych latach siedemdziesiątych Valiente na jakiś czas została członkinią skrajnie prawicowej, nacjonalistycznej partii politycznej, National Front(inne języki), na czas około osiemnastu miesięcy, podczas których nawet zaprojektowała sztandar dla lokalnego oddziału[127]. Biograf Doreen Valiente, Philip Heselton, podejrzewa, że nacjonalistyczne poglądy partii mogły przemawiać do jej silnie patriotycznych wartości i że mogła nadzieję, że National Front, będzie politycznym odpowiednikiem ruchu pogańskiego[128]. W tym samym czasie została także członkinią także członkinią innego, skrajnie prawicowej, neonazistowskiej grupy Northern League(inne języki)[129]. Pozwoliła jednak na wygaśnięcie jej członkostwa we National Front, wysyłając list do swojego lokalnego oddziału, w którym stwierdzała, że chociaż szanuje jego przywódcę, Johna Tyndalla(inne języki) i poczuła sympatię w grupie, krytycznie się odniosła do sprzeciwu partii wobec ruchu wyzwolenia kobiet(inne języki), praw osób LGBT oraz edukacji seksualnej, które wychwalała jako postępowe idee[130]. Heselton także podejrzewał, że Doreen mogła dołączyć do tych grup w celu zbadania ich przed złożeniem raportu brytyjskim agencjom wywiadowczym[131].

Również w latach 70 udało się jej przeczytać The View Over Atlantis, książkę Johna Michella(inne języki), która wywarła na nią olbrzymi wpływ, przyjmując pogląd Michella, że w brytyjskim krajobrazie istnieją linie mocy(inne języki), które kierują.energię ziemi(inne języki)[132]. Zainspirowana, zaczęła wkrótce szukać linii mocy w okolicach Brighton. Zainspirowana, zaczęła wkrótce sama poszukiwać linii mocy w okolicach Brighto[133]n. Doreen zaczęła wkrótce postrzegać pojawienie się Wicca jako jeden z znaków zwiastujących Erę Wodnika, argumentując, że Wiccanie powinni się sprzymierzyć z ruchami feministycznymi i ekologicznymi w celu ustanowienia lepszej przyszłości dla planety[134].

W roku 1973 wydawnictwo Robert Hale wydało jej drugą książkę, zaatytułowaną An ABC of Witchcraft ,w której przedstawiła encyklopedyczny przegląd różnych tematów powiązanych z Wicca i ezoteryką[135]. W 1975 roku Robert Hale opublikował drugą książkę Natural Magic, dyskusję na temat tego co uważała za magiczne zastosowania i skojarzenia związane z kamieniami, roślinami, warunkami pogodowymi, czy też wieloma innymi elementami świata przyrody[136]. Z kolei wydana w 1978 roku, Przyszłość czarostwa, zawierała między innymi opinię Valiente o tym, że Wicca jest idealna dla wschodzącej Ery Wodnika, a także przyjmuje ona hipotezę Gai Lovelocka. Wyjaśniała także czytelnikowi jak wtajemniczyć się w Wicca czy jak założyć swój własny kowen[137][138].

W 1978 roku poznała się z Wiccanami z linii aleksandryjskiej,Stewartem Farrarem(inne języki)i Janet Farrar(inne języki), mieszkających tymczasowo w Irlandii[139]. Wraz z Farrarami, zgodziła się opublikować oryginalną zawartość gardneriańskiej Księgi Cieni aby walczyć z zniekształconymi wersjami wydanymi między innymi przez Cardella i Lady Shebę(inne języki). Oryginalne teksty gardneriańskiej Księgi Cieni znalazły się w dwóch książkach Farrarów, Eight Sabbats for Witches i The Witches' Way , obie opublikowane w 1984 roku za rekomendacją Valiente[140]. Jako dodatek do The Witches' Way opublikowała także wyniki swoich śledztw w sprawie „Starej Doroty”, kobiety, o której Gardner twierdził, że była związana z sabatem New Forest. W kręgach akademickich zaczęło panować przekonanie, że Gardner wymyślił „Starą Dorotę”, próbując ukryć fakt, że sam wynalazł Wicca. Valiente próbując temu zaprzeczyć, odkryła, że Gardner wspominając o„Starej Dorocie” mógł mieć na myśli prawdziwą osobę: Dorothy Clutterbuck[141][142].

Autobiografia i ostatnie lata (1985-1999) edytuj

 
Bicz rytualny przekazany Johnowi Belham-Payne’owi po śmierci Doreen Valiente

W połowie lat 80 Valiente zaczęła pisać własną autobiografię, w którym skupiła się również na własnym wkładzie w historię i rozwój Wicca. Dzieło ostatecznie zostało opublikowana przez wydawnictwo Robert Hale w 1989 roku jako The Rebirth of Witchcraft[143][144]. Chociaż Doreen wciąż wierzyła w teorię Murray o kulcie czarownic, ale podważyła przekonanie, że to Wicca jest jego następstwem i wskrzeszała go, podkreślając liczne oszustwa Gardnera, Cochrane'a czy Sandersa, lecz też podkreślała wartość Wicca jakie może przynieść współczesności[145]. Napisała także przedmowę do książki Witchcraft: A Tradition Renewed opublikowanej w 1990 roku. Książka została napisana wprawdzie przez Evana Johna Jonesa(inne języki), byłego członka klanu Tubal Caina, który również mieszkał w Brighton[146]. Heselton wyraził pogląd, że Valiente prawdopodobnie zrobiła więcej i że sama napisała kilka rozdziałów. Gdy Valiente stawała się bardziej znana, zaczęła korespondować z wieloma osobami ze społeczności pogańskich oraz ezoterycznych. Poznała tak osobiście między innymi Starhawk - którą mocno podziwiała - podczas jej jednej wizyty w Wielkiej Brytanii[147]. Kontaktowała się również z amerykańskim Wiccaninem Aidanem A. Kelly'ym(inne języki) podczas jego badań nad pierwotnymi tekstami liturgicznymi Wicca Gardneriańskiej. Nie zgodziła się jednak z opinią Kelly'ego, że nie istniał kowen w New Forest, a zatem Wicca jest jedynie w istocie wymysłem Gardnera, zamiast tego upierała się że Gardner natknął się na hipotezę kultu czarownic Murray i tak z czasem poznał członków New Forest, którzy go inicjowali[148][149].

W 1995 zgodziła się patronować ufundowanemu przez inicjowanemu przez nią arcykapłanowi, Johnowi Belham-Payne’owi, Centre for Pagan Studies, gdzie wygłosiła kilka wykładów[150][151]. W 1997 roku Cooke zmarł, co pogrążyło się w żałobie[152][153]. Jej ostatnie przemówienie odbyło się w listopadzie 1997 roku; gdzie przeprowadziła wykład gdzie pochwalała pracę Dion Fortune(inne języki) i nalegała by społeczność wiccańska wreszcie zaczęła akceptować osoby queerowe[154][155]. Stan Valiente zaczął się pogarszać, ponieważ najpierw zdiagnozowano u niej cukrzycę, a następnie nieuleczalnego raka trzustki[156][157]. Im bardziej brakowało jej sił, John Belham-Payne i dwóch jej przyjaciół zgodzili się być jej głównymi opiekunami. W ciągu ostatnich kilku dni została przeniesiona do domu opieki w Sackville, gdzie poprosiła Belham-Payne o opublikowanie antologii jej wierszy po jej śmierci.[158][159] Zmarła 1 września 1999 r., mając u boku Belhama-Payne’a. Po zakończeniu pogańskiego rytuału jej ciało poddano kremacji w krematorium w Woodvale w Brighton podczas celowo dyskretnego nabożeństwa z udziałem Johna Belhama-Payne'a, który celebrował pogrzeb. Zgodnie z jej życzeniem prochy Valiente zostały rozsypane w lasach Sussex. Jej magiczne artefakty i rękopisy, w tym osobista Księga Cieni, zostały przekazane Johnowi Belhamowi-Payne’owi.

Dziedzictwo edytuj

 
Tablica poświęcona Doreen Valiente umieszczona na jej dawnym domu

Wśród współczesnej społeczności Doreen przeszła do legendy, będąc między innymi nazywaną "Matką Współczesnego Czarostwa" i uważana za jedną z czołowych osób w historii Wicca. Była jedną z osób, która próbowała odseparować Wicca od satanizmu. W odróżnieniu od wielu osób, które miały udział w rozwoju współczesnego czarostwa nie szukała pogłosu czy nie dążyła do większej sławy. Oprócz tego była jedną z person, które też wpłynęła na wiele osób należących do społeczności neopogańskiej. Mimo że sama doznała wielu przykrości, problemów czy też rozczarowań, chociażby ze strony samozwańczych rodzimych czarowników, to była niezłomnie zdeterminowana, spostrzegawcza oraz umiała umiejętnie czerpać z wielu różnych źródeł. Wiele jej notatek, chociażby związanymi z liturgią rytualną, stała się potem włączonych w tradycję Wicca, stanowiąc wręcz jeden z ich fundamentów.

Kelly skomentował, że Doreen zasługuje na szczególną uwagę, gdyż to ona, a nie ktoś inny, przekształcił Rzemiosło z "grupy ekscentrycznych Brytyjczyków w coś co można nazwać międzynarodowym ruchem religijnym". Doyle White stwierdził, że "Gardner nigdy by nie odniósł wielkiego sukcesu, gdyby nie niemała pomoc ze strony Valiente". Heselton wyraził pogląd, że " Valiente była najbardziej znana ze swoich książek, które wciąż są jednymi z najczęściej czytanymi jeśli chodzi o temat Wicca".

Dzieła edytuj

  • 1962: Where Witchcraft Lives
  • 1973: An ABC of Witchcraft
  • 1975: Natural Magic
  • 1978: Przyszłość czarostwa[160] (Witchcraft for Tomorrow)
  • 1989: The Rebirth of Witchcraft
  • 2000: Charge of the Goddess (wydanie pośmiertne)[161]

Przypisy edytuj

  1. ↑ Vivien Grigori, Obituary: Doreen Valiente [online], The Independent, 19 września 1999 [dostęp 2023-12-14] (ang.).
  2. ↑ a b Tapsell 2014 ↓, s. 12.
  3. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 17-18.
  4. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 17.
  5. ↑ a b c Tapsell 2014 ↓, s. 13.
  6. ↑ Tapsell 2014 ↓, s. 14.
  7. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 28.
  8. ↑ a b Tapsell 2014 ↓, s. 14-15.
  9. ↑ a b Heselton 2016 ↓, s. 31-32.
  10. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 32.
  11. ↑ a b Tapsell 2014 ↓, s. 25.
  12. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 33-35.
  13. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 36–37.
  14. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 40.
  15. ↑ a b Heselton 2016 ↓, s. 13.
  16. ↑ Tapsell 2014 ↓, s. 15.
  17. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 15.
  18. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 50.
  19. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 55-56.
  20. ↑ Valiente 1989 ↓, s. 10.
  21. ↑ Valiente 1989 ↓, s. 20.
  22. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 65-66.
  23. ↑ Tapsell 2014 ↓, s. 17-18.
  24. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 62-64.
  25. ↑ Valiente 1989 ↓, s. 15-17.
  26. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 60-61.
  27. ↑ Valiente 1989 ↓, s. 26.
  28. ↑ Howard 2009 ↓, s. 110-111.
  29. ↑ Valiente 1989 ↓, s. 36.
  30. ↑ Valiente 1989 ↓, s. 14.
  31. ↑ Tapsell 2014 ↓, s. 18.
  32. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 67.
  33. ↑ Valiente 1989 ↓, s. 14–15, 37.
  34. ↑ Tapsell 2014 ↓, s. 18–19.
  35. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 68.
  36. ↑ a b c d Ruickbie 2004 ↓, s. 126.
  37. ↑ Howard 2009 ↓, s. 113.
  38. ↑ a b c d e f Hutton 1999 ↓, s. 244.
  39. ↑ Valiente 1989 ↓, s. 37–38.
  40. ↑ Tapsell 2014 ↓, s. 19–20.
  41. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 70.
  42. ↑ Valiente 1989 ↓, s. 39–40.
  43. ↑ a b c Tapsell 2014 ↓, s. 20.
  44. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 71.
  45. ↑ Valiente 1989 ↓, s. 40, 47.
  46. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 73–74.
  47. ↑ Valiente 1989 ↓, s. 40–41.
  48. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 74–75.
  49. ↑ Valiente 1989 ↓, s. 47.
  50. ↑ a b Doyle White 2015a ↓, s. 30.
  51. ↑ Valiente 1989 ↓, s. 54, 57, 60–61.
  52. ↑ a b Ruickbie 2004 ↓, s. 127.
  53. ↑ Howard 2009 ↓, s. 115.
  54. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 81–82.
  55. ↑ a b c Hutton 1999 ↓, s. 246.
  56. ↑ a b Hutton 1999 ↓, s. 247.
  57. ↑ Ruickbie 2004 ↓, s. 128.
  58. ↑ a b Heselton 2016 ↓, s. 89.
  59. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 88.
  60. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 90–92.
  61. ↑ Valiente 1989 ↓, s. 65–68.
  62. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 97.
  63. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 95.
  64. ↑ Valiente 1989 ↓, s. 69.
  65. ↑ Valiente 1989 ↓, s. 69–71.
  66. ↑ Ruickbie 2004 ↓, s. 128–129.
  67. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 98–99.
  68. ↑ a b c Doyle White 2015a ↓, s. 31.
  69. ↑ a b Valiente 1989 ↓, s. 72.
  70. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 100.
  71. ↑ a b Tapsell 2014 ↓, s. 48.
  72. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 100-102.
  73. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 93.
  74. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 271.
  75. ↑ Valiente 1989 ↓, s. 137-162.
  76. ↑ Tapsell 2014 ↓, s. 48-51.
  77. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 109.
  78. ↑ Valiente 1989 ↓, s. 80.
  79. ↑ Hutton 1999 ↓, s. 311.
  80. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 119-120.
  81. ↑ Doyle White 2015a ↓, s. 32.
  82. ↑ Howard 2009 ↓, s. 186.
  83. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 127.
  84. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 223-224.
  85. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 169.
  86. ↑ Tapsell 2014 ↓, s. 60-61.
  87. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 166-167.
  88. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 168.
  89. ↑ a b Hutton 1999 ↓, s. 312.
  90. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 140.
  91. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 141-144.
  92. ↑ Doyle White 2015b ↓, s. 156-158.
  93. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 105-107.
  94. ↑ a b Hutton 1999 ↓, s. 309.
  95. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 169-170.
  96. ↑ Melissa Seims, Wica or Wicca [online], The Wica, 2008 [dostęp 2023-12-19] (ang.).
  97. ↑ Melissa Seims, Coven of Atho [online], The Wica, 2007 [dostęp 2023-12-19] (ang.).
  98. ↑ Doyle White 2015b ↓, s. 37.
  99. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 124.
  100. ↑ a b Valiente 1989 ↓, s. 117.
  101. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 126.
  102. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 129.
  103. ↑ Happy Birthday to Robert Cochrane [online], Inner Circle Sanctuary, 26 stycznia 2020 [dostęp 2023-12-20] (ang.).
  104. ↑ Mankey 2022 ↓, s. 276-280.
  105. ↑ Clan of Tubal Cain, [w:] Rosemary Ellen Guiley, The Encyclopedia of Witches, Witchcraft and Wicca, 1 października 2008, s. 66-67, ISBN 978-0816071043 [dostęp 2023-12-20] (ang.).
  106. ↑ a b Valiente 1989 ↓, s. 129.
  107. ↑ Doyle White 2013 ↓, s. 43-44.
  108. ↑ Doyle White 2015a ↓, s. 38-39.
  109. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 135.
  110. ↑ Valiente 1989 ↓, s. 133.
  111. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 136-137.
  112. ↑ Tapsell 2014 ↓, s. 59.
  113. ↑ Tapsell 2014 ↓, s. 83.
  114. ↑ Tapsell 2014 ↓, s. 68.
  115. ↑ Tapsell 2014 ↓, s. 72.
  116. ↑ Tapsell 2014 ↓, s. 78.
  117. ↑ a b Hutton 1999 ↓, s. 371.
  118. ↑ a b c Tapsell 2014 ↓, s. 65.
  119. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 152.
  120. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 149-151.
  121. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 274-275.
  122. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 276.
  123. ↑ Tapsell 2014 ↓, s. 76.
  124. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 282-284.
  125. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 284.
  126. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 295-256.
  127. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 153, 157.
  128. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 153-154.
  129. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 157-158.
  130. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 159-162.
  131. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 162-163.
  132. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 171-172.
  133. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 172-175.
  134. ↑ Tapsell 2014 ↓, s. 70.
  135. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 176-178.
  136. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 186-191.
  137. ↑ Doyle White 2016 ↓, s. 54.
  138. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 191-200.
  139. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 233, 235.
  140. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 235-239.
  141. ↑ Tapsell 2014 ↓, s. 90-96.
  142. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 239-246.
  143. ↑ Hutton 1999 ↓, s. 382-383.
  144. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 258-266.
  145. ↑ Hutton 1999 ↓, s. 383.
  146. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 266-269.
  147. ↑ Tapsell 2014 ↓, s. 84.
  148. ↑ Tapsell 2014 ↓, s. 96-97.
  149. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 251-253.
  150. ↑ Tapsell 2014 ↓, s. 102.
  151. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 298-300.
  152. ↑ Tapsell 2014 ↓, s. 104.
  153. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 296.
  154. ↑ Tapsell 2014 ↓, s. 104-105.
  155. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 301-303.
  156. ↑ Tapsell 2014 ↓, s. 103, 105.
  157. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 305.
  158. ↑ Tapsell 2014 ↓, s. 110.
  159. ↑ Heselton 2016 ↓, s. 307-308.
  160. ↑ Bibliotheca Alexandrina, Przyszłość czarostwa – Doreen Valiente – Bibliotheca Alexandrina [online], bibliotheca.com.pl [dostęp 2023-12-14] (pol.).
  161. ↑ Agni, Doreen Valiente – Wicca Tradycyjne. Religia i Kult Wicca w Polsce [online], wiccanski-krag.pl, 13 czerwca 2013 [dostęp 2023-12-14] (pol.).

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Doreen_Valiente&oldid=73145551”