Druga przestrzeń

Druga przestrzeń – ostatni tom wierszy Czesława Miłosza wydany za życia poety w 2002 r. przez wydawnictwo Znak w Krakowie.

Druga przestrzeń

Autor	Czesław Miłosz
Typ utworu	tom poezji
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Kraków
Język	polski
Data wydania	2002
Wydawca	Znak

Zbiór obejmuje utwory dziewięćdziesięcioletniego poety, powstałe od późnych lat dziewięćdziesiątych do 2002 r., publikowane wcześniej na łamach czasopism: „Kwartalnik Artystyczny”, „Odra”, „Rzeczpospolita”, „Tygodnik Powszechny” oraz „Zeszyty Literackie”.

Zawartość tomu

Zbiór zawiera trzydzieści wierszy i trzy poematy:

• Ksiądz Seweryn – utwór w formie monologu duchownego zagrożonego zwątpieniem i utratą wiary, próbującego być wiernym swemu wątpliwemu powołaniu („jestem kapłanem bez wiary, modlącym się co dzień o łaskę zrozumienia”); pierwodruk w „Tygodniku Powszechnym” (marzec 2001),
• Czeladnik – poetycki hołd złożony wielkiemu krewnemu, Oskarowi Miłoszowi. W jednym z przypisów autor wyjaśnia tytuł utworu: „Bohaterem tego poematu jest człowiek, któremu przyznaję tytuł mistrza, mnie więc przystoi tytuł czeladnika. Chodzi więc o stosunek do siebie dwóch osób, nie o czeladnictwo w cechu czy jakiejś innej organizacji”. Liczne autorskie przypisy do poematu układają się w rozbudowaną kronikę życia i twórczości francuskiego poety.
• Traktat teologiczny – trzeci poemat-traktat, po Traktacie moralnym (1948) i Traktacie poetyckim (1957).

Charakterystyka

Wśród wierszy znajdują się modlitwy poetyckie, wyznania osobiste, medytacje nad losem własnym i ludzi, których poeta spotkał w swoim długim życiu. Dochodzi tu do głosu refleksja dyktowana przez "późną dojrzałość" (tytuł jednego z wierszy), kontemplacja rzeczy ostatecznych, oglądanych już niejako z drugiego brzegu. Drugą przestrzeń określa poeta jako „niebiańskie pokoje, rajskie wiszące ogrody, łąki pozaziemskie, Niebo i Piekło”.

Traktat teologiczny

Poemat ukazał się po raz pierwszy na łamach „Kontrapunktu”, cyklicznego magazynu kulturalnego, tematycznego dodatku do „Tygodnika Powszechnego” w 2001 r. Tekst opatrzono serią komentarzy autorstwa: Jana Błońskiego, ks. Adama Bonieckiego, Aleksandra Fiuta, Ireneusza Kani oraz Mariana Stali. We wprowadzeniu autor wyjaśnia:

Napisałem ten poemat szukając języka, w którym można byłoby mówić o religii. Język przyjęty, dewocyjny, stanowi tu często przeszkodę, język teologii wydaje mi się zbyt wielosłowny. Jest to zarazem poemat o poszukiwaniu mojej tożsamości kulturalnej. Jej istotnymi składnikami są rzymski katolicyzm oraz moje wileńskie wychowanie, czyli niechęć do łączenia religii ze świadomością etnocentryczną.

W rozmowie z ks. Józefem Sadzikiem Miłosz wspominał, że już w szkole toczył walki z prefektem, księdzem Leopoldem Chomskim, który mawiał: "Miłosz, wyjdź z klasy. Masz nieprzyzwoity wyraz twarzy" (wywiad z „Teki księdza Sadzika”).

Składający się z 23 części traktat jest opowieścią o pełnym pychy człowieku słabej wiary, który długo spierał się z Kościołem katolickim, a u schyłku życia zaakceptował religijność prostych ludzi. Według biografa poety Andrzeja Franaszka, autor podejmuje wątki religijnego nurtu swojej twórczości, widoczne głównie w ostatnim trzydziestoleciu: niezgody na świat antysensu, rozziewu między sobą a swymi współwyznawcami kultywującymi religię narodową, wiary, która nie jest spokojem, lecz ciągłym zwątpieniem, napięcia między miłością własną a byciem członkiem wspólnoty, zjednoczonej wspólną grzesznością, cierpieniem i lękiem. W komentarzu pt. Największy triumf mędrca Ireneusz Kania napisał:

Ostatnim schronieniem dla Miłosza staje się wiara – idealizowanych przezeń – prostaczków: kadzidła, litanie, pieśni, ludowe rozmodlenie pod posążkiem Matki Boskiej. (…) Ta dziecinna wiara jest kapitulacją mędrca wobec centralnej dlań kwestii unde malum? (…) Ale ta kapitulacja jest też może największym triumfem mędrca – zwycięstwem nad lucyferyczną pychą lichego, oskorupiałego „ja” jednostkowego.

Przekłady na języki obce

• Second Space, New York: Ecco / HarperCollins, 2004
• Drugi prostor, Beograd: Paideia, 2007
• Drugi proctor, Sarajewo / Zagrzeb: Naklada Zoro, 2008
• Vtoroje prostranstvo, Sankt-Petersburg: Azbooka, 2010
• A Theological Treatise, „Spiritus. A Journal of Christian Spirituality” 2002, vol. 2, nr 2
• Theologisch traktat, “Tijdschrift voor Slavische Literatuur (TSL)” 2002, nr 31
• Traité de théologie, Le Chambon-sur-Lignon: Cheyne, 2003 (wyd. pol.-fr. wraz z wierszem “Późna dojrzałość”)
• Theologischer Traktat, “Sinn Und Form” 2003, nr 6
• Apprentice, “Notre Dame Review” 2003, nr 16
• L’Apprenti (poème) , “Cahier de l”Association Les Amis de Milosz” 2003, nr 40-42
• Pameistrys / Czeladnik, Vilnius: Baltos Lankos; Sejny: Pogranicze, 2002 (wyd. pol.-lit.)

Recenzje i omówienia

Druga przestrzeń

• Lidia Banowska, Miłosz wobec zła, „Polonistyka” 2005, nr 1, s. 25-30.
• Jan Błoński, Umiejętność odnawiania . O Czesławie Miłoszu i „Drugiej przestrzeni” , „Tygodnik Powszechny” 2002, nr 9, s. 9.
• Michał Cichy, Litewski Goethe, „Gazeta Wyborcza” 2002, nr 41, s. 18.
• Tomasz Cieślak-Sokołowski, Jeden nieosiągalny wiersz, „Tygiel Kultury” 2002, nr 10-12, s. 211-214.
• Mirosław Dzień, Czesława Miłosza „Druga przestrzeń”. Parę uwag o klarowności dalszych podróżach, „Kwartalnik Artystyczny” 2002, nr 1, s. 44-53.
• Rolf Fieguth, „Druga przestrzeń”. O intertekstualności i kompozycji ostatniego zbioru wierszy Czesława Miłosza, [w:] Poznawanie Miłosza 3, Kraków 2011, s. 889-908.
• Głosy o poemacie „Ksiądz Seweryn” Czesława Miłosza, „Zeszyty Literackie” 2001, nr 3, s. 95-105 (Ewa Bieńkowska, ks. Adam Boniecki, Andrzej Franaszek, Paweł Kłoczowski).
• Barbara Gronek, Zachód słońca według Miłosza, „Polonistyka” 2005, nr 1, s. 57-59.
• Paweł Lisicki, Żywot w sobie sprzeczny, „Arcana” 2002, nr 6, s. 34-42.
• Łukasiewicz Jacek, Odblask wieczności, „Więź” 2002, nr 6, s. 132-136.
• Krzysztof Kuczkowski, „Traktat teologiczny” i inne wspaniałości „Drugiej przestrzeni” Czesława Miłosza, „Topos” 2002, nr 4-5, 47-51.
• Ryszard Matuszewski, „Na szczęście dalej w nocy układam wiersze…”, „Twórczość” 2002, nr 7-8, s. 172-184.
• Piotr Michałowski, Wędrówka brzegiem herezji, „Kresy” 2003, nr 1, s. 171-175.
• Natalia Mikołajczyk-Wojciechowska, Ekstaza o wschodzie słońca. Afirmacja istnienia w późnej poezji Miłosza, a idea gnostyckiej pełni, „Temat” 2007, nr 8-10, s. 64-67.
• Krzysztof Myszkowski, Dolina, znaki, światło, „Kwartalnik Artystyczny” 2002, nr 1, s. 54-56.
• Jacek Podsiadło, Sceptyczny śpiew, „Rzeczpospolita” 2002, nr 52.
• Dominika Romańska, Tak naprawdę nic nie rozumiem – czyli teologia według Czesława Miłosza, „Nowa Okolica Poetów” 2002, nr 1, s. 246-250.
• Jerzy Szymik, Tętno zachwytu. O "Drugiej przestrzeni" Czesława Miłosza, „Śląsk” 2002, nr 4, s. 50-52.
• Łukasz Tischner, Podróże niespokojnego serca, „Znak” 2002, nr 12, s. 132-139.
• Tomas Venclova, Druga przestrzeń, „Zeszyty Literackie” 2002, nr 3 (79), s. 161-163.
• Wojciech Wencel, Niby okręty, „Fronda” 2002, nr 27-28, s. 228-233.
• Zofia Zarębianka, W poszukiwaniu jedności. Między wiarą a zwątpieniem w późnych wierszach Czesława Miłosza, „Fraza” 2002, nr 4, s. 165-175.
• Zofia Zarębianka, O potrzebie duchowości między prowincją a Europą. Rozważania wokół myśli Leszka Kołakowskiego i Czesława Miłosza, „Fraza” 2003, nr 3, s. 73-77.
• Andrzej Zawada, Odnowa wyobraźni religijnej, „Odra” 2002, nr 7-8, s. 111-112.
• Helena Zaworska, Takiego mnie chciałeś, „Nowe Książki” 2002, nr 4, s. 38-39.
• Edward Zyman, Oddalam się powoli od jarmarku świata, „Fraza” 2003, nr 3, s. 183-187.

Traktat teologiczny

• Jan Błoński, Duch religijny i miłość rzeczy, „Kontrapunkt” 2001, nr 11-12, s. 10.
• Jacek Bolewski, Wierny niedocieczonej intencji… Wokół „Traktatu teologicznego” w „Drugiej przestrzeni” Miłosza, „Kwartalnik Artystyczny” 2002, nr 1, s. 33-43.
• Adam Boniecki, Spokojne słowa mędrca. Zapiski podczas lektury "Traktatu teologicznego" Czesława Miłosza, „Kontrapunkt” 2001, nr 11-12, s. 9.
• Stefan Chwin, Traktat o dłoniach i rzeczach. W odpowiedzi na „Traktat teologiczny” Czesława Miłosza, „Tygodnik Powszechny” 2002, nr 2, s. 8-9.
• Tadeusz Dąbrowski, Czternaście pytań do Czesława Miłosza. Na marginesie „Traktatu teologicznego” , „Fronda” 2002, nr 27-28, s. 234-237.
• Krzysztof Dorosz, Między Prometeuszem a Chrystusem, „Więź” 2002, nr 1, s. 61-64.
• Aleksander Fiut, Pragnienie wiary, „Kontrapunkt” 2001, nr 11-12, s. 15.
• Ewelina Gajewska, „Ani za świątobliwie, ani zanadto świecko”. O języku „Traktatu teologicznego” , „Świat i Słowo” 2006, nr 1, s. 283-290.
• Barbara Gronek, Ku królestwu księdza Jana, „Polonistyka” 2003, nr 2, s. 89-95.
• Julia Hartwig, Miłosz przepytywany, „Więź” 2002, nr 4, s. 158-160.
• Wacław Hryniewicz, Samotność poety w wierze. Komentarze do "Traktatu teologicznego", „Tygodnik Powszechny” 2001, nr 50, s. 9.
• Ireneusz Kania, Największy triumf mędrca. Takiego traktatu młody człowiek nie napisze, „Kontrapunkt” 2001, nr 11-12, s. 16.
• Bogusław Kierc, „Niewysłowiona śliczność” , „Pomosty” 2004, t. 9, s. 12-14.
• Jan Andrzej Kłoczowski, Miłosz mistyczny, „Gazeta Wyborcza” 2002, nr 41, s. 17.
• Krzysztof Koehler, „Traktat teologiczny” i „Tryptyk rzymski”. Próba porównania, „Arcana” 2004, nr 6, s. 127-141.
• Leszek Kołakowski, Mała glosa do epopei ducha. Komentarze do "Traktatu teologicznego", „Tygodnik Powszechny” 2001, nr 50, s. 9.
• Włodzimierz Kowalik, Odyseja świadomości, czyli o "Traktacie teologicznym" Czesława Miłosza, „Wschodni Rocznik Humanistyczny” 2004, t. 1, s. 279-287.
• Adam Kulawik, Małpolud czyta „Traktat teologiczny” , „Zdanie” 2003, nr 1-2, s. 76-78.
• Adam Lizakowski, „Traktat teologiczny” Czesława Miłosza, „Fraza” 2001, nr 3, s. 237-240.
• Magdalena Lubelska, „Traktat teologiczny” Czesława Miłosza. Między kiczem życia a sztuką samowiedzy, [w:] Poznawanie Miłosza 3, Kraków 2011, s. 637-651.
• Jerzy Ładyka, Metafizyczny kłopot Miłosza, „Res Humana” 2002, nr 1, s. 3-5.
• Stefan Melkowski, Poezja epoki. O poematach-traktatach Czesława Miłosza, „Temat” 2007, nr 8-10, s. 10-30.
• Jan Miklas-Frankowski, „Sześcioletni, czułem grozę w kamiennym porządku świata”. Filozoficzno-teologiczne konteksty „Traktatu teologicznego” Czesława Miłosza, „Ruch Literacki” 2008, nr 4-5, s. 485-499.
• Katarzyna Nadana, Między pięknym a ślicznym. Traktat teologiczny Czesława Miłosza, „Bez Dogmatu” 2002, nr 52, s. 30-31.
• Józef M. Ruszar, Strona Miłosza, „Rzeczpospolita (Plus-Minus)” 2004, nr 74.
• Tadeusz Sławek, Granit i płótno, „Tygodnik Powszechny” 2002, nr 15, s. 8-9.
• Jan Sochoń, Traktat teologiczny ks. Janusza St. Pasierba i Czesława Miłosza, „Topos” 2002, nr 4-5, s. 35-39.
• Jerzy Sosnowski, Chciałbym być skrybą, „Więź” 2002, nr 1, s. 65-68.
• Marian Stala, To, co najważniejsze, Notatka o „Traktacie teologicznym” , „Kontrapunkt” 2001, nr 11-12, s. 10.
• Adam Szostkiewicz, Barani kożuch. "Traktat teologiczny" Czesława Miłosza nie wszystkim się podoba, „ Polityka” 2002, nr 10, s. 48-49.
• Jerzy Szymik, Poeta w fioletowej todze, „Więź” 2002, nr 1, s. 69-74.

Bibliografia

• Aleksander Fiut, Bibliografia (wybór) , [w:] Czesław Miłosz, Wiersze, t. 5, Kraków: Znak, 2009, s. 408-410.
• Jerzy Illg, Kamil Kasperek, Agnieszka Kosińska, Nota wydawcy, [w:] Czesław Miłosz, Wiersze, t. 5, Kraków: Znak, 2009, s. 413-431.

Linki zewnętrzne

O Drugiej przestrzeni

• Recenzja Jana Andrzeja Kłoczowskiego
• Recenzja Dariusza Suski
• Aneta Pierzchała, Monika Kuc – Czesław Miłosz 1911 – 2004
• Wiersz tytułowy

O Traktacie religijnym

• Aleksander Fiut – Pragnienie wiary
• Jan Błoński – Duch religijny i miłość rzeczy
• Tadeusz Sławek – Granit i płótno
• Marian Stala – To, co najważniejsze
• Adam Boniecki – Spokojne słowa mędrca
• Stefan Chwin – Traktat o dłoniach i rzeczach
• Wacław Hryniewicz – Samotność poety w wierze