Wikipedia

Follis

brązowa moneta rzymska i bizantyjska

Follis (l.mn. folles) lub folis – późnorzymska moneta z brązu, wznowiona w Bizancjum i mająca późniejsze liczne naśladownictwa oraz pochodne w różnych państwach europejskich i arabskich.

Wczesny pełnowartościowy follis Dioklecjana propagandowego typu Sacra Moneta (9,4 g)

Nazwa pochodzi od mieszka, sakiewki, w której pierwotnie noszono zapieczętowane niskowartościowe monety brązowe lub miedziane o ustalonej wadze bądź wartości[a]. Spełniała ona wygodnie rolę monety obrachunkowej w czasach późnego cesarstwa[b]. Określenie to przyjęto w numizmatyce umownie, gdyż w istocie nie jest znana nazwa tej monety stosowana przez Rzymian. Stąd często we współczesnej literaturze fachowej nazywana jest też nummus (l.mn. nummi).

W Cesarstwie edytuj

Po raz pierwszy wprowadził ją Dioklecjan reformą pieniądza z ok. 294 r. jako 1/8 srebrnego argenteusa i równą 1/32 rzymskiego funta (libra). Pokaźną wielkością i solidnym wyglądem posrebrzane follisy miały wzbudzać zaufanie społeczne do przeprowadzanych doniosłych zmian monetarno-finansowych. Dlatego najczęściej umieszczano na nich wizerunek opiekuńczego Geniusza ludu rzymskiego (typ Genio Populi Romani) lub alegorię nowego mennictwa z uosobieniem Monety (typ Sacra Moneta Augustorum et Caesares Nostrorum). Wstępna reforma monetarna Dioklecjana nadała im wartość 25 denarów obrachunkowych (denarii communes), ale już kolejna, z września 301 r. przewartościowała follis do 12,5 denara. Od 302 r. pojawiły się jego podziałki (frakcje): 1/8, a później 1/2 follisa[1].

 
Follis wybity w imieniu Heleny – matki Konstantyna Wielkiego (3,45 g)

Początkowo monety o średnicy 25–27 mm zawierały domieszkę ok. 4% srebra (nominalnie był to stop brązu z 5% srebra i 95% miedzi) przy średniej wadze ok. 10 g (9-11 g). Jednak w trakcie postępującej dość szybko dewaluacji wkrótce zamieniły się w drobną monetę zdawkową: ok. 311 r. follis zmniejszył się do wagi 4-5 g i 20–21 mm średnicy. Pod koniec rządów Konstantyna Wielkiego kursowały follisy już niemal bez dodatku srebra i o wadze tylko ok. 3-3,5 g, zaś pod koniec swego istnienia (345 r.) ważyły zaledwie 1,5 g przy średnicy 17–18 mm. Reforma monetarna cesarza Konstansa (346 r.) ostatecznie zastąpiła follis tzw. majoriną (pecunia maiorina).

Wiadomo jednak, że i później, w drugiej połowie IV stulecia potocznie używano tego określenia wobec niewielkich nominałów z brązu: np. za cesarza Juliana funt wieprzowiny miał cenę 6 follisów, zaś św. Augustyn mówi, iż była to drobna podziałka solida[2].

W Bizancjum edytuj

 
Follis cesarza Anastazjusza (8,47 g)

Nazwę tę również nosiła duża moneta miedziana Cesarstwa Wschodniorzymskiego wprowadzona reformą cesarza Anastazjusza I w 498 r. i będąca w obiegu jeszcze za panowania Aleksego I Komnena (do 1092 r.). Ustawowo była równowartością 1/24 srebrnego kerationa (bizantyjskiej sylikwy) i stanowiła 1/288 część bizantyjskiego złotego solida, zwanego później nomisma. Waga jej wynosiła początkowo ok. 9 g, z biegiem czasu obniżała się[3]. Mając zasadniczo wartość 40 nummiów, jako podzielna na mniejsze frakcje, nosiła odpowiednio znaki wartości: M (40 nummiów), K (20), I (10) – dekanummion i E (5) – pentanummion.

Główny nominał (40-nummiowy ze znakiem M) utrzymał się w tej postaci przez parę stuleci; ostatnie emitowano za cesarza Michała III. Dodatkowo od r. 537 datowano go rokiem panowania danego cesarza. Pierwotnie z rzymskiego funta miedzi bito 36 follisów o przeciętnej wadze 9,1 g, zwanych terunciani (uncja odpowiadała 1/12 funta). Zgodnie z tym również wartość solida określano na 10 funtów miedzi, czyli 360 follisów 40-nummiowych. W 512 r. wagę monet miedzianych podwojono, a więc i follis mający ciężar 18,19 g, stanowił odtąd 1/18 rzymskiego funta, zaś wartość solida wyceniano na 20 funtów miedzi. W IX wieku, za panowania Teofila ostatecznie zmieniono rewers tej monety, zastępując literę kilkuwierszowym napisem[4].

Naśladownictwa i pochodne edytuj

W V-VI stuleciu moneta taka, wzorowana na bizantyjskiej, kursowała w państwach Wandalów i Ostrogotów[5]. Inne naśladownictwa – w srebrze, emitowano na terenie bałkańskiej Dobrudży w latach 1068-81[6]. W okresie ekspansji i podbojów arabskich, za Umajjadów naśladownictwa follisa u schyłku VII w. bito licznie w mennicach Damaszku, Aleppo, Homs (staroż. Emesa) i Tyberiady, skutecznie osłabiając tym gospodarkę bizantyjską. Zniekształconym zapożyczeniem od nazwy łacińskiej jest niewątpliwie arabski fals lub fils (względnie fels) – moneta kursująca w krajach arabskich za Umajjadów i Abbasydów.

 
Arabskie naśladownictwo monety bizantyjskiej (ale z półksiężycem zamiast krzyża na rewersie)

Kolejną pochodną jest nazwa włoskiego follaro (bądź folaro) – monety wprowadzonej w XI w. przez Gizulfa II (ostatniego longobardzkiego księcia Salerno) na wzór bizantyjskich monet Konstantyna X, i wybijanej w mennicy tego miasta jeszcze po przybyciu Normanów do Apulii[7]. Zróżnicowane typy follaro (l. mn. follari) bił również normański władca Sycylii Roger I, wprowadzając nawet potrójny wagowo nominał pod nazwą trefollaro[8]. Wraz z normańskimi krzyżowcami follaro przedostało się dalej – na Bliski Wschód, gdzie jako jednostka monetarna obiegało w księstwie Antiochii, hrabstwie Edessy, w domenach krzyżowców na Cyprze i na Rodos[9].

Zapożyczeniem od łacińskiego follis miałby być również tatarski puł[c] Złotej Ordy (XIII-XV w.), a od niego i średniowieczne ruskie puło[10] – drobna moneta miedziana bita w XV – początkach XVI w. w większych miastach Rusi (Moskwa, Twer, Nowogród, Psków, Smoleńsk)[d]. Wcześniej, w drugiej połowie XIV w. (za Kazimierza Wielkiego) puło emitowano także we Lwowie dla obszaru Rusi Halickiej[11].

Podobnej, wywodzącej się od follisa nazwy puli (wcześniej poli), używano w Gruzji dla monety miedzianej, na której opierał się cały tamtejszy monometaliczny system pieniężny w XII i początkach XIII wieku. W dziejach tego kraju puli zapisało się długotrwale: jeszcze w XVII-XVIII stuleciu stanowiło równowartość 5 dinarów, a zanikło dopiero w XIX wieku jako równe już tylko połowie kopiejki. Odtąd funkcjonuje w gruzińskim jedynie w znaczeniu ogólnego określenia pieniędzy[12].

Współcześnie reminiscencją follisa jest w Afganistanie pul jako moneta rozmienna tamtejszego afgani, a także fils (l. mn. fulûs) jako podobna jednostka (1/1000 część) monetarna Jordanii, Iraku, Bahrajnu, Kuwejtu, Zjednoczonych Emiratów Arabskich i (wcześniej) Jemenu[13]. Słowo fulûs do dziś służy w języku arabskim jako zbiorcze określenie pieniądza. Współczesnym nawiązaniem ikonograficznym jest podobizna bizantyjskiego 40-nummiowego follisa Justyna II, figurująca na awersie 50-denarowego banknotu Republiki Macedonii, emitowanego w 1996 r.[14]

Uwagi edytuj

  1. ↑ Np. przy wypłatach dla wojska (C.C. Chamberlain: Guide to Numismatics, London 1965, s. 62) lub powszechniej dla ułatwienia transakcji rynkowych. Niektórzy skłonni są wywodzić ją także od gr. φολις, oznaczającego cienką warstwę (stąd – folia) metalu pokrywającego monetę.
  2. ↑ Jest to więc nazwa powstała na tejże zasadzie co drachma (gr. δραχμή – garść), oznaczająca początkowo pęk pół tuzina żelaznych prętów używanych jako środek płatniczy (C.C. Chamberlain, dz. cyt., s. 50 ; por. N.G.L. Hammond: Dzieje Grecji, Warszawa 1977, s. 174).
  3. ↑ O bezpośrednim pochodzeniu według G. A. Fiodorowa-Dawydowa świadczy emitowanie w Azowie (głównej mennicy Złotej Ordy) pułów, zwanych też follero (folaro), i oparcie tamtejszego systemu monetarnego na funcie (libra) genueńskim (Monety opowiadają o historii, Warszawa 1966, s. 121).
  4. ↑ Na Rusi nazwy tej wyjątkowo nie łączono z imieniem władcy, a tylko z określonym miejscem pochodzenia, np. puło pskowskoje (R. Kiersnowski: Moneta w kulturze wieków średnich, dz. cyt., s. 145).

Przypisy edytuj

  1. ↑ B.R. Kankelfitz: Römische Münzen von Pompejus bis Romulus, Augsburg 1996, s. 415.
  2. ↑ H. Mattingly w The Oxford Classical Dictionary, Oxford 1961, s. 366.
  3. ↑ Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. 9, s. 229.
  4. ↑ H. Kahnt: Das grosse Münzlexikon…, dz. cyt. w bibliografii, s. 139.
  5. ↑ H. Kahnt: Das grosse Münzlexikon…, dz. cyt., s. 139.
  6. ↑ Według O. Iliescu: The history of coins in Romania.
  7. ↑ L. Bellizia: Le monete della zecca di Salerno, Salerno 1992.
  8. ↑ Ph. Grierson: Tari, follari e denari. W La numismatica medievale nell’Italia meridionale, Salerno 1991.
  9. ↑ «Follaro» w L'Enciclopedia Italiana (Treccani), Roma 1934 [1].
  10. ↑ Tak sądzi I.G. Spasski: Russkaja monetnaja sistema, Leningrad 1970, s. 95-101.
  11. ↑ W.W. Zwaricz: Numizmaticzeskij słowar’, L’wow 1975, s. 103n.; M. Kowalski: Vademecum kolekcjonera monet i banknotów, Wrocław 1988, s. 105n.
  12. ↑ R. Kiersnowski: Moneta w kulturze wieków średnich, dz. cyt., s. 145.
  13. ↑ W.W. Zwaricz, dz. cyt., s. 124.
  14. ↑ Zob. http://www.nbrm.mk/

Bibliografia edytuj

  • Helmut Kahnt: Das grosse Münzlexikon von A bis Z. Regenstauf: H. Gietl/Battenberg, 2005
  • Konrad Klütz: Münznamen und ihre Herkunft. Wien: Money Trend, 2004
  • Philip Grierson: Byzantine coins. London: Methuen, 1982
  • Ryszard Kiersnowski: Moneta w kulturze wieków średnich. Warszawa: PIW, 1988
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Follis&oldid=72015155”