Gardeja
Gardeja (niem. Garnsee[3]) – wieś w Polsce, położona w województwie pomorskim, w powiecie kwidzyńskim, w gminie Gardeja[4][5]
| wieś | |
 Gardeja, ul. Kwidzyńska | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Sołectwo |
Gardeja I |
| Liczba ludności |
ok. 1400 |
| Strefa numeracyjna |
55 |
| Kod pocztowy |
82-520[2] |
| Tablice rejestracyjne |
GKW |
| SIMC |
0149883 |
Położenie na mapie gminy Gardeja  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa pomorskiego  | |
Położenie na mapie powiatu kwidzyńskiego  | |
 53°36′39″N 18°56′47″E/53,610833 18,946389[1]
| |
Wieś leży przy skrzyżowaniu drogi krajowej nr 55 z drogą wojewódzką nr 523.
Siedziba gminy Gardeja. Dawniej miasto; uzyskała lokację miejską w 1334 roku, zdegradowana w 1945 roku[6]. W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Gardeja. W latach 1975–1998 wieś administracyjnie należała do województwa elbląskiego.
Liczba ludności wsi w 1998 roku wynosiła ok. 1400 osób[7].
We wsi znajduje się Szkoła Podstawowa im Obrońców Westerplatte.
| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 0149914 | Kalmuzy | część wsi |
Mieszkańcy wsi wymieniają jeszcze przysiółek Hermanowo.
Samorząd edytuj
Obszar wsi jest podzielony na 3 sołectwa: Gardeja I (zwarty obszar zabudowany byłego miasta), Gardeja II (pol. Szlemno, niem. Garnseedorf), Gardeja III[8].
Częścią obecnej Gardei III jest dawne Dębno (też Dębniak[9], niem. Eichbusch[10] – nazwa nieoficjalna). Przed 1914 było to wybudowanie wsi Garnseedorf (pol. Szlemno, następnie Gardeja II), zamieszkiwane w 1905 przez 55 osób[11][12].
Historia edytuj
We wczesnym średniowieczu na tym terenie powstał pruski gródek o charakterze obronnym, który w 1233 został zajęty przez Krzyżaków. W sąsiedztwie istniała osada należąca do biskupów pomezańskich, w 1285 wzmiankowana jako siedziba cystersów. Gardeja otrzymała prawa miejskie ok. 1334 lub wcześniej (zapis z 1334 określa Gardeję jako miasto). Podczas wojny trzynastoletniej miasto zostało poważnie zniszczone przez pożary, od 1525 w Prusach Książęcych. Od połowy XVI wieku Gardeja była siedzibą braci czeskich, od 1657 miasto należało do Brandenburgii, a od 1701 do Prus. W 1883 uruchomiono kolej łączącą Gardeję z Grudziądzem i Malborkiem[7]. W plebiscycie narodowościowym w Prusach Wschodnich w 1920 98% głosujących w Gardei opowiedziało się za pozostaniem w Niemczech. Z przyczyn komunikacyjnych Polsce przyznano oddaloną od miasta o 2 km stację kolejową na linii Kwidzyn-Grudziądz[13]. W okresie międzywojennym ulokowano tu placówkę Straży Celnej[14]. Podczas II wojny światowej zniszczeniu uległo 80% zabudowy, co miało wpływ na odebranie Gardei praw miejskich[7].
Zabytki edytuj
Według rejestru zabytków NID[15] na listę zabytków wpisane są:
- układ urbanistyczny miasta, obecnie wsi, wraz z zespołem budowlanym, 1285-XX w., nr rej.: 156/90 z 22.01.1991
- modernistyczny kościół parafialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, ul. Kwidzyńska, XIV, XVIII w., nr rej.: 500/96 z 2.04.1996
- cmentarz przykościelny, nr rej.: j.w.
- cmentarz rzymskokatolicki, ul. Grudziądzka, pocz. XIX w., nr rej.: 499/96 z 2.04.1996
- kaplica, 1926, nr rej.: j.w.
- brama, nr rej.: j.w.
Ponadto w Gardei znajduje się gotycka wieża z XIV wieku przy kościele pw. św. Józefa.
Zobacz też edytuj
Przypisy edytuj
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 31691
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 252 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262)
- ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ a b GUS. Rejestr TERYT
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 30-31.
- ↑ a b c Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski, Elżbieta Bajkiewicz-Grabowska (red.), Iwona Swenson (red.), Zofia Aleksandrowicz, Warszawa: PWN, 1998, s. 158, ISBN 83-01-12677-9, OCLC 830195866.
- ↑ Lista sołectw. Urząd Gminy Gardeja. [dostęp 2012-05-14].
- ↑ Zarządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 3 listopada 1950 r. w sprawie przywrócenia i ustalenia urzędowych nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych, Monitor Polski z 1950 r. Nr 134, poz. 1720
- ↑ Messtischblätt Garnsee, 1913
- ↑ Garnseedorf w Meyers Orts- und Verkehrs-Lexikon des Deutschen Reichs
- ↑ Westpreußisches Ortsverzeichnis
- ↑ Gardejski kamień graniczny, Wirtualne Muzeum Gminy Gardeja. [dostęp 2016-12-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-31)].
- ↑ Szematyzm Straży Celnej 1927 ↓, s. 225.
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo pomorskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023, s. 51 [dostęp 2018-12-29].
Bibliografia edytuj
- Kalendarz z szematyzmem funkcjonariuszy Straży Celnej na rok 1927, Nakładem Zarządu Internatu imienia dra Władysława Rasińskiego dla Dzieci Funkcjonariuszy Straży Celnej, 1927.
Linki zewnętrzne edytuj
- Gardeja, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 491.