Wikipedia

Getto w Opatowie

Getto w Opatowie – getto dla ludności żydowskiej utworzone w kwietniu 1941 roku przez niemieckie władze okupacyjne w Opatowie, zlikwidowane w październiku 1942 roku. Większość jego mieszkańców zginęła w obozie zagłady w Treblince.

Początek okupacji niemieckiej edytuj

Przed wojną w powiecie opatowskim znajdowało się 7 gmin wyznaniowych, choć jedynie gminy w Opatowie i Ostrowcu uznawano za duże[1]. W powiecie znajdywało się 19 domów modlitwy oraz dwie synagogi, zlokalizowane w Opatowie i w Ćmielowie[2].

Z początkiem II wojny światowej część miejscowej ludności żydowskiej uciekła do ZSRR[2]. 7 września 1939 roku armia niemiecka dotarła do Opatowa[3], gdzie podpaliła część budynków położonych przy rynku[4]. Wkrótce wprowadzono pierwsze obostrzenia wobec ludności żydowskiej, której zakazano poruszać się po mieście po zachodzie słońca oraz zakazano opuszczać miasto bez wydanego pozwolenia[4]. Nałożono na nią także wysoką kontrybucję[2].

W październiku władzę w mieście objęła niemiecka administracja, na czele której stanął Heinz Ritter[4]. Wprowadzono szereg obostrzeń, takich jak obowiązek noszenia białej opaski z niebieską gwiazdą Dawida[4]. 17 grudnia 1939 ogłoszono nakaz umieszczania znaków na sklepach żydowskich[5]. Cztery dni później wprowadzono obowiązkową rejestrację działalności handlowej i przemysłowej, obowiązującą całą ludność miasta[5]. Z 622 kart wydanych w 1940 roku, 444 zostało wydanych przedstawicielom ludności żydowskiej[5].

Na przełomie 1939 i 1940 roku do Opatowa napłynęła ludność żydowska m.in. z Kalisza, Turku, Konina[4]. Z początkiem 1940 roku wprowadzono pracę przymusową dla ludności żydowskiej[6]. Mężczyźni w wieku 18–45 lat mieli obowiązek pracować co dwa tygodnie przez siedem dni[4]. Żydzi zmuszeni zostali do pracy dla lokalnych władz i wojska[4], ciężkiej pracy w kamieniołomach[6] i w niemieckiej firmie Oemlera przy budowie dróg[4][6]. U Oemlera pracowało 220 osób[4], zaś kilkadziesiąt mieszkańców wywieziono do pracy w zakładach zbrojeniowych w Pionkach i Skarżysku[6]. W tym samym czasie zamknięto lokalne szkoły i organizacje żydowskie[2].

Latem 1940 roku wywieziono kilkaset młodych Żydów do obozów pracy w okolicach Lublina[7]. Pod koniec sierpnia 1940 roku w Opatowie przebywało 5 500 Żydów, w tym 700 uciekinierów z innych regionów[7]. Ze względu na kolejne fale przesiedleńców, warunki mieszkalne były coraz trudniejsze[7]. Transport 995 Żydów z Wiednia (głównie kobiet, dzieci, chorych i starszych osób), którego celem był Opatów i Łagów, dodatkowo obciążył miasto[7].

Życie w getcie edytuj

 
Wysyłka Żydów z getta w Opatowie do pracy przymusowej

Niemieckie władze okupacyjne w Opatowie planowały stworzyć getto dla ludności żydowskiej już we wrześniu 1940 roku[7]. Pierwszym krokiem było wysiedlenie Żydów z domów przy rynku i przejęcie kolejnych przedsiębiorstw[7].

Getto utworzono 6 kwietnia 1941 roku[7]. Na jego terenie, który obejmował ulice: Joselewicza, Zatylną, Wąską i Starowałową[8], zajmującym jedną szóstą terenu miasta, zamieszkało ponad 6 tys. osób[7]. Początkowo getto było otwarte, lecz mieszkańców obowiązywała godzina policyjna[7]. W październiku 1941 roku wprowadzono zakaz opuszczania terenu pod karą śmierci, choć niektórym Żydom udało się jeszcze utrzymać pewien kontakt z mieszkańcami okolicznych wsi, u których kupowano żywność[7]. Od zewnętrznej strony płotu getta pilnowała granatowa policja[9]. Razem przez getto przeszło ok. 10 tys. Żydów[2][8].

Ze względu na coraz trudniejszą sytuację mieszkaniową, w połowie 1941 roku Judenrat wystąpił o zgodę na zbudowanie trzech nowych budynków i toalet publicznych, którą pozytywnie rozpatrzono[10]. Nowe kamienice miały powstać przy placu gminnym oraz przy ul. Starowałowej 25 i 55[10]. Pomimo trudnych warunków, 24 czerwca 1941 roku założono w getcie szkołę z sześcioma klasami, do której uczęszczało 320 dzieci, z czego połowa otrzymywała tam darmowe posiłki[7].

Do ważnych postaci getta należał poeta Malkiel Lusternik[8], który przewodził rejonowej Żydowskiej Samopomocy Społecznej[11]. Icchak Cukierman próbował Lusternika bezskutecznie zachęcić do stworzenia kibucu[9].

Przeludnienie w getcie doprowadziło do znacznego pogorszenia sytuacji sanitarnej[7]. Od początku wojny w mieście brakowało żydowskich lekarzy: w pierwszych dniach okupacji na miejscu był jedynie felczer i trzy dentystki[12]. Z tego względu, na początku 1940 roku lokalny Judenrat zwrócił się z prośbą do Judenratu w Kielcach o wsparcie, czego rezultatem był przyjazd lekarza Chaima (Henryka) Hercberga, który później został kierownikiem małego szpitala[13]. Wiosną tego samego roku z Łodzi przybył doktor Ichil Majer Taub, który pracował dla żydowskiego Towarzystwa Ochrony Zdrowia (TOZ)[12] powołanego w połowie 1940 roku na podstawie specjalnego zezwolenia[14]. TOZ założyło ambulatorium dla ubogich mieszkańców, w którym pracowali obaj lekarze i felczer[15]. TOZ powołało także Kolumnę Sanitarną, a w maju 1941 roku wprowadziło obowiązkowe szczepienie ludności getta przeciw czerwonce i durowi brzusznemu[16].

Warunki sanitarne w małym szpitalu prowadzonym przez Hercberga były dramatyczne[12]. Brakowało leków[13], które otrzymywano od TOZ-u, okolicznych gmin żydowskich i lokalnego aptekarza, Polaka, z którym Hercerg był w dobrych stosunkach[13]. Zaopatrzeniem w bieliznę i żywność zajęły się dobrowolne komitety[13]. Szpital początkowo mógł pomieścić 40 pacjentów, jednak z czasem liczba łóżek wzrastała[13], w okresie utworzenia getta licząc 120 miejsc[17], aż do liczby 150 miejsc[13]. Poza Hercbergiem w placówce pracowała laborantka Goldcekier i trzy pielęgniarki[13]. W prowizorycznych warunkach leczono mieszkańców Opatowa i okolic[13].

W 1941 roku wybuchła epidemia duru brzusznego[7] w wyniku kryzysu warunków sanitarnych na przełomie 1941 i 1942 roku[18]. Do końca 1941 roku część chorych mieszkańców getta przyjmował szpital św. Leona, który znajdywał się poza jego granicami[10]. W oficjalnych raportach pojawiła się liczba 400 chorych w kulminacyjnym momencie, jednak w rzeczywistości mogło być ich znacznie więcej[16]. Epidemia rozprzestrzeniła się na cały Opatów; 13 stycznia 1942 roku Kreishauptman Ritter wprowadził „Tydzień Czystości” w powiecie opatowskim, podczas którego zobowiązano ludność do oczyszczenia domostw, wygotowania pościeli, kąpieli i strzyżenia[18].

W lutym 1942 roku na terenie dystryktu radomskiego zmniejszono liczbę kart żywnościowych dla Żydów oraz o połowę zmniejszono ich racje żywieniowe[19]. Ograniczono także wydawanie przepustek[19]. Latem 1942 roku wywieziono ok. 800 młodych mieszkańców do pracy w fabryce amunicji Hugo Schneider AG w Skarżysku-Kamiennej[7].

Ostatni oficjalny ślub w getcie zawarto 13 października 1942 roku[20], a ostatnie urodziny dziecka zgłoszono dwa dni później[21].

Likwidacja getta edytuj

We wrześniu 1942 roku getto zamieszkiwało ok. 7 tys. osób[7]. Przed wysiedleniem kilkudziesięciu mieszkańców wywieziono do obozu pracy w Mokoszynie pod Sandomierzem, w tym lekarza Hercberga[22], który następnie uciekł z żoną i teściową i przetrwał wojnę, w 1948 roku zmieniając imię[23]. Akcję likwidacyjną rozpoczęto 20 października 1942 roku[24], na podstawie rozkazu wydanego dzień wcześniej przez Niemców[7]. Wszyscy Żydzi mieli zgromadzić się na okolicznych polach, gdzie pod nadzorem SS, ukraińskich służb pomocniczych i żandarmerii wyprowadzono ponad 6 tys. ludzi na odległą o 28 kilometrów stację kolejową[7]. Ok. 300 osób niezdolnych do przebycia całej drogi – głównie osób starszych i chorych – rozstrzelano podczas marszu[7], a ok. 800 wysłano do obozu pracy w Ostrowcu[25]. Pozostałych Żydów załadowano do podstawionych wagonów bydlęcych jadących do obozu zagłady w Treblince[7]. W transporcie znalazł się m.in. Samuel Willenberg, który uczestniczył później w powstaniu w Treblince[26]. Kilkadziesiąt osób, które ukrywały się w mieście przed deportacją, rozstrzelano[10].

W Opatowie pozostało ok. 100 Żydów, głównie członków Judenratu i policji żydowskiej, którym nakazano zebranie i posortowanie pozostawionych dóbr na Niemców[7]. Po spełnieniu zadania, pozostałych w mieście Żydów rozstrzelano na cmentarzu[7]. 21[7] lub 22 października getto przestało istnieć[2].

Zagładę przeżyło ok. 200-300 spośród przedwojennych mieszkańców Opatowa żydowskiego pochodzenia[23], rozproszonych często po świecie, m.in. w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Brazylii, Argentynie, czy Palestynie[2]. Po wojnie w Opatowie zameldowało się 50 Żydów[27], w większości przedwojennych mieszkańców miasta[28]. Dochodziło do napaści na powracających Żydów, którzy w rezultacie zaczęli emigrować[27]. Po migracji w Opatowie pozostała jedna osoba żydowskiego pochodzenia[27].

Przypisy edytuj

  1. ↑ Żychowski 2017 ↓, s. 33.
  2. ↑ a b c d e f g Historia społeczności [online], Wirtualny Sztetl [dostęp 2021-08-17].
  3. ↑ Żychowski 2017 ↓, s. 29.
  4. ↑ a b c d e f g h i Encyclopedia of Camps and Ghettos 2012 ↓, s. 264.
  5. ↑ a b c Żychowski 2017 ↓, s. 36.
  6. ↑ a b c d Żychowski 2017 ↓, s. 38.
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v Encyclopedia of Camps and Ghettos 2012 ↓, s. 265.
  8. ↑ a b c Urbański 2004 ↓, s. 148.
  9. ↑ a b Urbański 2004 ↓, s. 149.
  10. ↑ a b c d Żychowski 2017 ↓, s. 47.
  11. ↑ Maria Borzęcka, Malkiel Maksymilian Lusternik w Opatowie | Virtual Shtetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2021-08-21].
  12. ↑ a b c Żychowski 2017 ↓, s. 41.
  13. ↑ a b c d e f g h Żychowski 2017 ↓, s. 42.
  14. ↑ Żychowski 2017 ↓, s. 44.
  15. ↑ Żychowski 2017 ↓, s. 44-45.
  16. ↑ a b Żychowski 2017 ↓, s. 45.
  17. ↑ Żychowski 2017 ↓, s. 43.
  18. ↑ a b Żychowski 2017 ↓, s. 46.
  19. ↑ a b Urbański 2004 ↓, s. 159.
  20. ↑ Żychowski 2017 ↓, s. 34.
  21. ↑ Żychowski 2017 ↓, s. 35.
  22. ↑ Żychowski 2017 ↓, s. 48.
  23. ↑ a b Żychowski 2017 ↓, s. 49.
  24. ↑ Getto w Opatowie [online], Wirtualny Sztetl [dostęp 2021-08-17].
  25. ↑ Urbański 2004 ↓, s. 180.
  26. ↑ Powstańcze Biogramy - Samuel Willenberg [online], 1944.pl [dostęp 2021-08-21] (pol.).
  27. ↑ a b c Żychowski 2017 ↓, s. 60.
  28. ↑ Żychowski 2017 ↓, s. 62.

Bibliografia edytuj

  • Andrzej Żychowski: 500 lat osadnictwa żydowskiego w Opatowie. Warszawa: Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, 2017. ISBN 978-83-7901-104-9.
  • Opatów. W: Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945. T. II. Ghettos in German-Occupied Eastern Europe. Bloomington: Indiana University Press, 2012. ISBN 978-0-253-35599-7.
  • Krzysztof Urbański: Zagłada Żydów w dystrykcie radomskim. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, 2004. ISBN 83-7271-260-3.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Getto_w_Opatowie&oldid=73484738”