Wikipedia

Gietrzwałd

wieś w województwie warmińsko-mazurskim

Gietrzwałd (dawniej niem. Dietrichswalde[4]) – wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim, siedziba gminy Gietrzwałd, przy drodze krajowej nr 16 Olsztyn – Ostróda, 20 km na południowy zachód od Olsztyna. W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Gietrzwałd. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego.

Gietrzwałd
wieś
Ilustracja
Panorama Gietrzwałdu
Państwo

 Polska

Województwo

 warmińsko-mazurskie

Powiat

olsztyński

Gmina

Gietrzwałd

Liczba ludności (2011)

565[2]

Strefa numeracyjna

89

Kod pocztowy

11-036[3]

Tablice rejestracyjne

NOL

SIMC

0473589

Położenie na mapie gminy Gietrzwałd
Mapa konturowa gminy Gietrzwałd, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Gietrzwałd”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Gietrzwałd”
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego
Mapa konturowa województwa warmińsko-mazurskiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Gietrzwałd”
Położenie na mapie powiatu olsztyńskiego
Mapa konturowa powiatu olsztyńskiego, po lewej znajduje się punkt z opisem „Gietrzwałd”
Ziemia53°44′50″N 20°14′08″E/53,747222 20,235556[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Sanktuarium Maryjne w Gietrzwałdzie
Kapliczka w środku wsi
Kapliczka polna w Gietrzwałdzie
Droga krzyżowa

Wieś warmińska, sanktuarium i miejscowość turystyczna.

Historia edytuj

Wieś lokowana na 70 łanach, na prawie chełmińskim, na pruskim terytorium Gudikus, dnia 19 maja 1352, przez kapitułę warmińską. Zasadźcą był sołtys Dittrich lub Ditter (wg inny źródeł Andree, otrzymał także urząd sołtysa[5]). 8 łanów było wolnych (dla sołtysa) i 5 na uposażenie kościoła. Sołtys otrzymał także przywilej założenia karczmy z prawem sprzedaży piwa, chleba i mięsa. Połowa czynszu z karczmy miała trafiać do kapituły warmińskiej. Od nazwiska zasadźcy utworzona została niemiecka nazwa wsi Dietrichswalde, spolszczona następnie na Dzietrzwałd, Jetrzwałd i w końcu – na Gietrzwałd. Polska nazwa pojawiła się w dokumentach w XVII wieku.

Z dokumentu wizytacyjnego wiadomo, że we wsi w poł. XVII w. mieszkało 17 gospodarzy-gburów, działał młyn oraz dwie karczmy.

W 1789 we wsi było 59 domów, a mieszkańcy w zdecydowanej większości mówili po polsku.

Według danych Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego, w 1876 Gietrzwałd liczył około 1000 mieszkańców, z których wszyscy, oprócz jednej rodziny, byli Polakami i katolikami; trudnili się oni głównie uprawą roli i hodowlą bydła. We wsi działała szkoła katolicka[6].

Osobny artykuł: Księgarnia Andrzeja Samulowskiego w Gietrzwałdzie.

W Gietrzwałdzie powstał pomysł utworzenia „Gazety Olsztyńskiej”. Tu żył i pracował Andrzej Samulowski (1840–1928), założyciel pierwszej księgarni na Warmii (1878). Budynek księgarni wraz z tablicą pamiątkową istnieje do dzisiaj. Drugą księgarnię w roku 1881 założył A. Sikorski (działacz Towarzystwa Czytelni Ludowych). Pierwsza polska szkoła zaczęła działalność w okresie plebiscytu (w latach 1929–1933), przedszkole od 1927. Tu powołano również bibliotekę Towarzystwa Czytelni Ludowych.

Życie religijne edytuj

Mieszkańcy wsi są w większości wiernymi Kościoła rzymskokatolickiego. W miejscowości tej znajduje się sanktuarium maryjne. Sanktuarium opiekują się od 1945 kanonicy regularni laterańscy.

Gietrzwałd zasłynął w 1877, kiedy to od 27 czerwca do 16 września, na przykościelnym klonie, dwóm dziewczynkom: Barbarze Samulowskiej (obecnie trwa jej proces beatyfikacyjny) i Justynie Szafryńskiej miała się objawiać Matka Boża. Objawienie nazwano objawieniem w Gietrzwałdzie. Obie dziewczynki pochodziły z niezamożnych rodzin. Maryja miała przemawiać do nich po polsku, co wywołało poruszenie, jako że język polski był wówczas w Prusach zakazany. Fakt ten wzmocnił ruch polski na Warmii[7]. Od czasu objawienia do sanktuarium maryjnego w Gietrzwałdzie co roku przybywają liczne rzesze pielgrzymów (łącznie nawet około miliona rocznie). Wikariuszem gietrzwałdzkiego kościoła był przez kilka lat ks. Wacław Osiński, prezes Związku Polaków w Niemczech na okręg Prus Wschodnich.

Zabytki edytuj

Osobny artykuł: Bazylika Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Gietrzwałdzie.
  • Bazylika Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Gietrzwałdzie. Pierwszy kościół został zbudowany wkrótce po lokacji wsi. Przed rokiem 1500 nastąpiła rozbudowa lub budowa nowego kościoła, z cegły i kamienia. Z tego okresu częściowo zachowana jest do dziś prosta budowa salowa w stylu gotyckim. 31 marca 1500 konsekrowano kościół, nadając mu wezwanie Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Był wielokrotnie przebudowany. W 1970 papież Paweł VI nadał kościołowi w Gietrzwałdzie tytuł bazyliki mniejszej. Obiekt położony jest na wzniesieniu w centrum wsi i ogrodzony jest kamiennym murem. W części północno-wschodniej znajduje się aleja prowadząca do źródełka, w zachodniej dom pielgrzyma oraz plebania wraz z kaplicą św. Józefa.
  • Kaplica wotywna św. Józefa. Zbudowana została w 1877, wkrótce po objawieniach Bogurodzicy, w czasie rzekomych objawień św. Józefa, za sprawą proboszcza Weichsela. Została wzniesiona z czerwonej cegły, a w jej wnętrzu ustawiono jedną z dwóch figurek św. Józefa. W późniejszych latach prostopadle do ściany wschodniej i zachodniej kaplicy dobudowano drewniane krużganki. Rzut kaplicy w kształcie prostokąta, zamknięty poligonalnie od strony północno-zachodniej. Bryła zwarta, w formie wieloboku foremnego, pokryta dachem pięciopołaciowym, jednokondygnacyjna, prawdopodobnie podpiwniczona. Wnętrze wyposażone w ołtarz neogotycki. Obecnie pełni rolę kaplicy pogrzebowej. Wpisana do rejestru zabytków pod nr. rej. A-2000 z 20.09.2002.
  • Kapliczki. Większość z nich pochodzi z XIX w., wzniesione z cegły, na planie kwadratu, dwukondygnacyjne:
    • kapliczka, nr rej.: 2859 z 19.03.1991;
    • kapliczka, nr rej.: 2860 z 19.03.1991;
    • kapliczka, nr rej.: 2861 z 19.03.1991;
    • kaplica przydrożna, 1800, nr rej.: 269 (G/45) z 20 marca 1957 oraz 991 z 27.03.1968;
    • kapliczka przydrożna, na terenie posesji nr 74, 2 poł. XVIII, nr rej.: 2864 z 19.03.1991;
    • kapliczka przydrożna, przy skrzyżowaniu dróg do Woryt, 2 poł. XIX, nr rej.: 2863 z 19.03.1991;
    • kapliczka przydrożna, przy drodze Olsztyn – Ostróda, 2 poł. XIX, nr rej.: 2903 z 19.03.1991.
  • Plebania, 1915, nr rej.: A-2862 z 20.09.2002.
  • Organistówka, 1884, nr rej.: A-1999 z 20.09.2002.
  • Domy:
    • dom nr 13, drewniany, poł. XIX, nr rej.: 2866 z 4.09.1986 i 28.071992;
    • dom nr 16, drewniany, pocz. XX, nr rej.: 2867 z 25.01.1990;
    • dom nr 31 (szkoła polska), pocz. XX, nr rej.: 3628 z 30.09.1985;
    • dom nr 33, 1877, nr rej.: 1412 z 10.08.1973.[8]

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 32578
  2. ↑ Wieś Gietrzwałd w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2017-06-04], liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  3. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 299 [zarchiwizowane 2022-10-26].
  4. ↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262)
  5. ↑ Georg Kellmann: Historia parafii Klebark Wielki, jej wiosek i okolic. Klebark Wielki: Parafia p.w. Znalezienia Krzyża Świętego i Narodzenia Najświętszej Marii Panny, 2007. ISBN 978-83-918968-1-5.
  6. ↑ Wiktor Knercer. Gietrzwałd. „Spotkania z zabytkami”. Nr 2 (54), 1991. ISSN 0137-222X. 
  7. ↑ Krzysztof Bielawny, Niepodległość wyszła z Gietrzwałdu, 2018, s. 197-222, ISBN 978-83-941876-4-4.
  8. ↑ Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków (stan na 30 września 2016 r.) – dla woj. warmińsko-mazurskiego. nid.pl (Strona internetowa Narodowego Instytutu Dziedzictwa). [dostęp 2016-12-01].

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Gietrzwałd&oldid=72538258”