Wikipedia

Grzymiradz

wieś w województwie zachodniopomorskim

Grzymiradz (do 1945 niem. Grünrade) – wieś w Polsce, położona w województwie zachodniopomorskim, w powiecie myśliborskim, w gminie Dębno[4][5]. Według danych z 2012 miejscowość liczyła 216 mieszkańców[6].

Grzymiradz
wieś
Ilustracja
Kościół pw. św. Ottona Biskupa
Państwo

 Polska

Województwo

 zachodniopomorskie

Powiat

myśliborski

Gmina

Dębno

Liczba ludności (2022)

399[2]

Strefa numeracyjna

95

Kod pocztowy

74-400[3]

Tablice rejestracyjne

ZMY

SIMC

0179890

Położenie na mapie gminy Dębno
Mapa konturowa gminy Dębno, blisko centrum na lewo u góry znajduje się punkt z opisem „Grzymiradz”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko lewej krawiędzi nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Grzymiradz”
Położenie na mapie województwa zachodniopomorskiego
Mapa konturowa województwa zachodniopomorskiego, na dole po lewej znajduje się punkt z opisem „Grzymiradz”
Położenie na mapie powiatu myśliborskiego
Mapa konturowa powiatu myśliborskiego, po lewej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Grzymiradz”
Ziemia52°47′18″N 14°41′39″E/52,788333 14,694167[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

W latach 1975–1998 wieś administracyjnie należała do województwa szczecińskiego.

Wieś znajdowała się od ok. 1250 na terytorium powstałej Nowej Marchii, pierwsza wzmianka pochodzi z 1333 W latach 1454-1757 właścicielem wsi była znana rodzina szlachecka von der Marwitz, posiadająca również majątki w Smolnicy i Zielinie. Od 1945 leży w granicach Polski.

Pośrodku wsi- znajduje się kościół z I poł. XIV w., obok ruina pałacu z XIX w. i park krajobrazowy założony w II poł. XIX w., z częściowo zachowanym starodrzewiem (150-200 lat).

Nazwa edytuj

Dawna niemiecka nazwa może pochodzić ze średnio-dolno-niemieckiego grōn(e), współcześnie grün „zielony” i średnio-dolno-niemieckiego rot „kawałek pola, który został wykarczowany pod uprawę” (roden „karczować”).

Nazwa na przestrzeni wieków: Grünenrod 1333; Gronenrade 1337; Grunenrode 1451; Grunrade 1833; Grünrade do 1945[7].

Położenie edytuj

Wieś położona jest 4,5 km na zachód od Barnówka.

Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski według Kondrackiego teren, na którym położony jest Grzymiradz należy do prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego, podprowincji Pojezierza Południowobałtyckiego, makroregionu Pojezierze Południowopomorskie oraz w końcowej klasyfikacji do mezoregionu Równina Gorzowska[8].

Integralne części wsi edytuj

Integralne części wsi Grzymiradz[4][5]
SIMC Nazwa Rodzaj
0179909 Choszczówko kolonia
0179915 Klepin kolonia

Środowisko przyrodnicze edytuj

Wśród lasów dominują monokultury sosnowe, zaś grunty wykorzystywane są jako orne, łąki oraz pastwiska. Na terenie wsi i w krajobrazie otwartym ważne są zadrzewienia przydrożne, parkowe i cmentarne, zwłaszcza starodrzewia. Po wschodniej stronie Klepina (część wsi w kierunku Dębna) i 1,8 km na pn-wsch. od Barnówka gatunkiem objętym ścisłą ochroną są kocanki piaskowe występujące w mineralnych nieużytkach rolniczych i na łąkach z murawą szczotlichową oraz torfowce tworzące w okolicach Grzymiradza rozległy kompleks dolinowy z łozowiskiem i brzeziną bagienną. Do gatunków roślin cennych i rzadko spotykanych stwierdzonych w sezonie wegetacyjnym należy sierpnica zwyczajna występująca wzdłuż poboczy śródpolnych dróg w okolicach Smolnicy, Grzymiradza i Wysokiej[9].

Historia edytuj

  • VIII-poł. X w. – w widłach Odry i dolnej Warty znajduje się odrębna jednostka terytorialna typu plemiennego, prawdopodobnie powiązana z plemieniem Lubuszan. Na północy od osadnictwa grupy cedyńskiej oddzielały ją puszcze mosińska (merica Massen) i smolnicka (merica Smolnitz). Mieszkańcy zajmowali się gospodarką rolniczo-hodowlaną.
  • 960–972 – książę Mieszko I opanowuje tereny nadodrzańskie, obejmujące obręb późniejszej kasztelani cedyńskiej, ziemię kiniecką i kostrzyńską
  • 1005 (lub 1007) – Polska traci zwierzchność nad Pomorzem, w tym również nad terytorium w widłach Odry i dolnej Warty
  • 1112-1116 – w wyniku wyprawy Bolesława Krzywoustego, Pomorze Zachodnie uznaje zwierzchność lenną Polski
  • Pocz. XIII w. – obszar na północ od linii Noteci-dolnej Warty i zachód od Gwdy w dorzeczu Myśli, Drawy, środkowej Iny, stanowi część składową księstwa pomorskiego; w niewyjaśnionych okolicznościach zostaje przejęty przez księcia wielkopolskiego Władysława Laskonogiego, a następnie jego bratanka, Władysława Odonica
  • 1250 – margrabiowie brandenburscy z dynastii Askańczyków rozpoczynają ekspansję na wschód od Odry; z zajmowanych kolejno obszarów powstaje następnie Nowa Marchia
  • 1320-1323 – po wygaśnięciu dynastii askańskiej, Nowa Marchia przejściowo przechodzi we władanie książąt pomorskich
  • 1323 – władzę w Nowej Marchii obejmują Wittelsbachowie
  • 02.10.1333 – pierwsza wzmianka, rycerz Vromold Wutsikk otrzymał od margrabiego Ludwika w lenno 20 łanów we wsi Grunenrod (Grimenrod)[10]
  • 1337 – wzmianka w księdze ziemskiej margrabiego brandenburskiego Ludwika Starszego pod nazwą Gronenrade (w ziemi mieszkowickiej): „Gronenrade XL, dos II, Ffrumolt de wutvik pro seruicio XX, pactus V solidos sed quondam X solidos”[11] – wieś liczy 40 łanów, (mansos), wolne od ciężarów podatkowych są 2 łany parafialne (dos), lennikiem zobowiązanym do służby konnej jest Ffrumolt de Wutvick posiadający 20 łanów, pakt (pactus) płacony rycerstwu przez chłopów wynosi 5 szylingów (solidos), ale dawniej wynosił 10 szylingów.
  • 6.01.1349 – margrabia Ludwik Starszy nadaje czterem braciom Schönebeck (Kuno, Henning, Heinrich i Albert) mały gaj koło wsi[12][13]
  • 1402-1454/55 – ziemie Nowej Marchii pod rządami zakonu krzyżackiego
  • 1433 – podczas wojny polsko-krzyżackiej, okoliczne tereny zostają zdobyte i splądrowane przez Husytów; wieś zniszczona
  • 16.05.1451 – Beteke (Betekin) von der Marwitz zostaje upoważniony przez krajowego wójta krzyżackiego Eglingera do wprowadzenia rady miejskiej w Chojnie w posiadanie części wsi Grzymiradz (Grunenrode) zakupionej od Ludolfa von Ellingen (Ludeke de Ellynge)[14]
  • przed? 1493-1703 – właścicielem wsi jest rodzina von der Marwitz
  • 15.02.1493 – kościół wymieniony jako parafialny, pod patronatem Georga (II) von der Marwitz ze Smolnicy (właściciel również Grzymiradza i Zielina); jego żoną była Ursula von Ellingen z Białęg
  • Pocz. XVI w. – żyje Peter von der Marwitz „Starszy” (ok. 1508-1557)[15]), właściciel Grzymiradza, Smolnicy i Zielina; od niego pochodzą cztery linie rodu: z Friedersdorf, Zielina, Smolnicy i Linie
  • 21.11.1517 – list lenny elektora Joachima stwierdza, że Claus, Melchior i Hans von der Marwitz ze Smolnicy, Zachariasz i Kaspar z Marwic, Piotr z Grzymiradza i Otto ze Stanowic posiadają do wspólnej ręki m.in. Zielin, połowę opuszczonych pól Babina, jezioro Warnice na warnickim polu, młyn Wielki Smoliniec z obydwoma jeziorami, staw Kuckuck z miejscem młyna, rzekę Smolnicę od młyna Smoliniec Mały po las Dębna, Smolnicę oraz Grzymiradz, (Nowy) Santok z połową miasteczka, Marwice, połowę Tarnowa, ¾ Jenina, ¾ Stanowic[16]
  • 1529 – Peter von der Marwitz „Starszy” sprowadza do majątku luterańskiego kapelana
  • 1535-1571 – za rządów Jana kostrzyńskiego Nowa Marchia staje się niezależnym państwem w ramach Świętego Cesarstwa Rzymskiego
  • 1538 – margrabia Jan kostrzyński oficjalnie wprowadza na terenie Nowej Marchii luteranizm jako religię obowiązującą
  • 2 poł. XVI w. – we wsi wymieniani są Baltazar von der Marwitz[17] i jego syn Maurycy[18]
  • 2 poł. XVII w. – właścicielem Grzymiradza jest Hans von der Marwitz (1608-3.12.1675), komendant twierdzy Kostrzyn; w 1650 r. wziął ślub z Anną Elisabeth von Münchahausen, córką Otto von Münchahausena, podpułkownika, radcy skarbowego i [[Landrat (Prusy)}landrata]] powiatu Schaumburg
  • 1701 – powstanie Królestwa Prus
  • 1703 – po śmierci Hansa Ottona von der Marwitz, właścicielką majątku zostaje wdowa po nim, Emilia (Ämilia) z domu von Derfflinger (ur. 1658, zm. 1727; ślub wzięli w 1691), córka generała-feldmarszałka Georga von Derfflinger[19]
  • 2.6.1749 - spadkobiercy sprzedają majątek Grzymiradz i swoje udziały Albrechtowi Berndtowi Ludwigowi von der Marwitz ze Smolnicy, który następnego dnia sprzedaje go Joachimowi Erdmannowi von Burgsdorf (1701-1760)[20]
  • 1768 – właścicielem części majątku zostaje Johann Georg von Sydow (1742-1804), za cenę 28 tysięcy talarów
  • 1774 (lub 1775) – właścicielem majątku zostaje pułkownik Albrecht Ludwig von Katte[19], który odkupuje go za 18 tysięcy talarów od bankrutującego von Sydowa
  • 1776 – następuje rozdzielenie majątku od wsi Grzymiradz; we wsi mieszkało wówczas 6 chłopów rolnych (niem. Bauern) i 4 zagrodników (niem. Kossaten)
  • 1797 – zbudowano ryglową wieżę kościoła i ufundowano bogate wyposażenie wnętrza
  • XIX w. – dobudowano zakrystię kościelną
  • 1800 – majątek Grzymiradz (1078 ha) nabywa za kwotę 55 tysięcy talarów radca wojenny Karl Johann Ludwig Berg z Golzow; po jego śmierci w 1820 r. majątek przejmują kolejno jego dwaj synowie[21]
  • 1806-1807 – Nowa Marchia pod okupacją wojsk napoleońskich; na mocy traktatu w Tylży w dniu 12.07.1807 wojska francuskie opuszczają terytorium państwa pruskiego z wyjątkiem niektórych ważniejszych twierdz, pod warunkiem spłaty bądź zabezpieczenia nałożonej na Prusy kontrybucji wojennej
  • 1807-1811 – reformy gospodarcze Steina- Hardenberga dotyczące zniesienia poddaństwa chłopów w Prusach.
  • 1815-1818 – reformy administracyjne Prus zmieniają strukturę Nowej Marchii; wieś należy do powiatu Chojna, w rejencji frankfurckiej, w prowincji brandenburskiej
  • VIII.1837–IX.1839 - Grzymiradzem gospodaruje Emil Robert Theodor Krahmer (1809-1883), przebywający w formie kary w majątku swojego wuja i ojca chrzestnego, Johanna Karla Friedricha Berg[22], syna Karla Johanna Ludwiga.
  • 1839 – majątek zakupuje Gustav Nesselhauf
  • 1852 – właścicielem majątku zostaje Ernst Friedrich Gustav Henning (ur. 19.12.1796 w Demmin, zm. 14.02.1869 w Grzymiradzu; ożenił się z Wilhelmine Caroline Sophie Dudy 17.07.1833 w Gnevkow)[23]
Przyległości Grzymiradza w XIX / XX w.
Niemiecka nazwa Obiekt Położenie Polska nazwa Ludność ok. 1820 Ludność w 1852
Kleppin folwark 1,5 km na płd. Klepin 30[24] 41[25]
Kukuks-Mühle młyn wodny 2 km na płn.-wsch. Kukadło [nie istnieje] 10[26] 13[25]
Neu Grünrade folwark-zakład
(niem. Etablissement)		 1 km na płn.-zach. Choszczówko
  • 1871-1918 – Nowa Marchia w ramach zjednoczonej Drugiej Rzeszy Niemieckiej
  • 1872 – majątek kupuje emerytowany rotmistrz Friedrich Wilhelm August Hermann von Hertell (7.12.1837-10.08.1906); odnowił on pałac i założył przy nim park
  • 1909 – wdowa po Hermannie von Hertell, Auguste Louise Mathilde z domu von Ziethen (17.01.1844-11.11.1914), sprzedaje majątek Grünrade i przenosi się do Berlina
  • 22.08.1917 – majątek nabywa berliński przemysłowiec Max Wegener[19]
  • 1928
    • obszar gminy Grzymiradz wraz z przyległościami Choszczówko, folwarkiem Klepin i Kukadło obejmuje 239,8 hektarów, zaś majątek 1076,4 hektary[27]
    • Max Wegener bankrutuje; ziemia dworska zostaje rozparcelowana
  • 04.02.1945 – zajęcie Grzymiradza przez wojska 5 Armii 1 Frontu Białoruskiego
  • 1945 – żołnierze radzieccy spalili kościół, a następnie wysadzili w powietrze
  • 1945–koniec lat 80 XX w. – budynek pałacu zaadaptowano na potrzeby szkoły
  • 1979 – powstaje Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna im. Feliksa Dzierżyńskiego, specjalizująca się w hodowli trzody chlewnej i produkcji roślinnej[28]
  • 1980 – remizę strażacką zamieniono na tymczasową kaplicę, w której msze odprawiali księża z parafii św. Apostołów Piotra i Pawła w Dębnie
  • 1982 – proboszcz parafii św. Apostołów Piotra i Pawła w Dębnie, ksiądz Stanisław Sadowski, wykupił plac przy kościele wraz z ruinami zniszczonego kościoła
  • 1984-1985 – odbudowa kościoła przez mieszkańców pod nadzorem salezjanina ks. Wiesława Dąbrowskiego
  • 30.06.1985 – konsekracja kościoła
  • 1988 – zamknięto bibliotekę, ze względu na techniczne wyeksploatowanie budynku[29]
  • 1996 – pożar pałacu
Właściciele majątku Grzymiradz
Imię i nazwisko Lata
Fromold Wutsik 1333, 1337
Ludolf von Ellingen przed? 1451-?
? ?- przed? 1493
von der Marwitz przed? 1493-1703
Emilia (Ämilia) z domu von Derfflinger
wdowa po Hansie Ottonie von der Marwitz		 1703-27
spadkobiercy Emilii von der Marwitz 1727-1749
Albrecht Berndt Ludwig von der Marwitz 1749
von Burgsdorff 1749-1774
Johann Georg von Sydow 1768-1774
von Katte 1774(5)-1800
Berg 1800-39
Gustav Nesselhauf 1839-52
Ernst Friedrich Gustav Henning 1852-69
? 1869-72
Friedrich Wilhelm August Hermann von Hertell 1872-1906
Auguste Louise Mathilde von Hertell, wdowa 1906-09
? 1909-17
Max Wegener 1917-28

Ludność edytuj

Ludność w ostatnich 3 stuleciach (wieś i majątek)[30][31][32][33]:

Gospodarka edytuj

Struktura działalności gospodarczej na 31.10.2005[9]:

Dział Ilość
Produkcja 2
Transport 3
Handel 3
Usługi 5
Gastronomia -

W Grzymiradzu funkcjonują 34 gospodarstwa rolne o łącznej pow. 202,89 ha, nastawionych na produkcję rolną (żyto, pszenica, owies, jęczmień) oraz hodowlę bydła i trzody chlewnej.

Powierzchnia gospodarstw:

Pow. w ha Ilość
1-5 19
5-10 10
10-20 4
20-50 1
50-100 0
>100 0

Organizacje i instytucje edytuj

  • Sołectwo Grzymiradz – ogół mieszkańców wsi Grzymiradz, Choszczówko, Klepin stanowi Samorząd Mieszkańców Sołectwa.
  • Wszelkie instytucje znajdują się w Dębnie.

Edukacja edytuj

Dzieci uczęszczają do Szkoły Podstawowej w Smolnicy, zaś młodzież do Gimnazjum Publicznego w Smolnicy lub w Dębnie.

Parafia edytuj

Pałac w Grzymiradzu
 
Zachodnia elewacja
 
Ornament nad wejściem
 
Wschodnia elewacja

Kościół pw. św. Ottona Biskupa jest filialnym parafii rzymskokatolickiej pw. Narodzenia NMP w Smolnicy.

Atrakcje turystyczne edytuj

  • Kościół św. Ottona Biskupa
  • Ruina pałacu – wzmianki o pałacu pochodzą z 1839, kiedy to już popadał w ruinę. Odnowiony przez Hermanna von Hertell po 1872 w stylu neoklasycystycznym. Po 1945 budynek zaadaptowano na potrzeby szkoły i użytkowano częściowo do końca lat 80. XX w. W 1996 zniszczył go pożar. Obecnie zdewastowany – brak dachu, stropy zawalone, wnętrze zniszczone. Architektura obiektu jest jednak nadal czytelna – bryła dwukondygnacyjnego pałacu jest rozczłonkowana symetrycznie ryzalitami, elewacje przeprute prostokątnymi oknami, zdobione profilowanymi gzymsami i naczółkami.
  • Park pałacowy – pow. 3,5 ha, założony po 1872 przez Hermanna von Hertell jako park krajobrazowy typu naturalistycznego, o kształcie zbliżonym do wieloboku. Pierwotnie połączony był kompozycyjnie z parcelą kościelną oraz ogrodami na południu założenia. Całość od wschodu i południa była odgrodzona od terenów polnych szpalerami drzew, a od strony drogi wiejskiej część przypałacową parku osłaniał ceglany mur. Obecnie zatarty jest prawie całkowicie układ komunikacyjny parku, ceglany mur rozebrany, parcela kościelna została ogrodzona betonowym płotem. We wschodniej części widoczne są fundamenty po dawnej lodowni, a w południowo-wschodniej kopiec po pomniku rodu von Hertell. W drzewostanie wyróżnia się 37 gatunków, w tym 22 gatunki to drzewa liściaste, 3 gatunki to drzewa iglaste oraz 12 gatunków krzewów i pnączy. Starodrzew częściowo zachowany, wiek drzew oceniono na 150-200 lat[34]. Wpisany do rejestru zabytków pod nr 228 z 10.09.1977[35]

Przypisy edytuj

  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 40069
  2. ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-07].
  3. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 346 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  4. ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
  5. ↑ a b GUS. Rejestr TERYT
  6. ↑ Urząd Miasta i Gminy Dębno, Dane Statystyczne. [dostęp 2013-09-26].
  7. ↑ Nazwy miejscowe Polski: historia - pochodzenie - zmiany. Kazimierz Rymut (red.). T. III. Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN, 1996, s. 431. ISBN 83-85579-29-X.
  8. ↑ Karty z dziejów Dębna. Dębno: PPH „Zapol” Dmochowski Sobczyk, 2005, s. 25. ISBN 83-60140-35-9.
  9. ↑ a b Plan rozwoju wsi Grzymiradz, Załącznik 1 do uchwały Nr LXVII/402/2006 Rady Miejskiej w Dębnie z dnia 28 czerwca 2006. [dostęp 2010-05-17].
  10. ↑ Codex diplomaticus Brandenburgensis, gesammelt und herausg. von P.W. Gercken. [dostęp 2010-05-17].
  11. ↑ Ludwig Gollmert: Das Neumärkische Landbuch Markgraf Ludwigs des Älteren vom Jahre 1337. Nach einer neu aufgefundenen Handschrift des vierzehnten Jahrhunderts. Frankfurt am Oder: 1862, s. 12.
  12. ↑ Adolph Friedrich Riedel: Codex diplomaticus Brandenburgensis: Sammlung der Urkunden, Chroniken und .... T. 24. F.H. Morin, 1863, s. 49. [dostęp 2011-04-28].
  13. ↑ Adolph Friedrich Riedel: Märkische Forschungen. Ernst & Korn, 1867, s. 187.
  14. ↑ Edward Rymar. Nowomarchijski ród Marwitzów w średniowieczu. „Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny”. nr 10, s. 274, 2003. Gorzów Wlkp.: Towarzystwo Przyjaciół Archiwum i Pamiątek Przeszłości. ISSN 1231-3033. 
  15. ↑ Pierwsza małżonka Urszula von Arnim (zm. 1536) z Zichow w ziemi wkrzańskiej, następnie Urszula von Schönebeck, córka Hansa von Schönebeck z Dolska i Anny von Bredow. Jamie Allen's Family Tree & Ancient Genealogical Allegations. [dostęp 2010-05-12].
  16. ↑ Edward Rymar. Nowomarchijski ród Marwitzów w średniowieczu. „Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny”. nr 10, s. 276-7, 2003. Gorzów Wlkp.: Towarzystwo Przyjaciół Archiwum i Pamiątek Przeszłości. ISSN 1231-3033. 
  17. ↑ Balzer von der Marwitz (ur. w 1538 w Grzymiradzu, zm. 03.11.1598), właściciel Grzymiradza, Zielina i Smolnicy, żona Anne von Schöning (ur. w 1540 w Lubiechowie Górnym)
  18. ↑ Edward Rymar. Rycerstwo Nowej Marchii w czasach margrabiego Jana Kostrzyńskiego. „Rocznik Lubuski”. tom XXVII Cz. 1, s. 35, 2001. Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe. ISSN 0485-3083. 
  19. ↑ a b c Kreis Königsberg/Neumark. Erinnerungen an einen ostbrandenburgischen Landkreis. Berlin/Bonn: Westkreuz-Verlag GmbH, 1996, s. 278.
  20. ↑ Jego córka,Friederike Sophie, wyszła w 1773 r. za mąż za Friedricha Augusta Ludwiga von Burgsdorff (1747-1802), botanika leśnika-naukowca i królewskiego nadleśniczego Kurmarchii
  21. ↑ Heinrich Karl Wilhelm Berghaus: Geographisch-historisch-Statistisches Landbuch der Provinz Brandenburg und des Markgrafthums Niederlausitz in der Mitte des 19. Jhrhndts. T. 3. Brandenburg: Adolph Müller, 1856, s. 424.
  22. ↑ Zarządca domeny w Neuenhagen (338 ha) i następnie Herrenwiese (obecnie w granicach Bad Freienwalde (Oder))
  23. ↑ Deutsches Geschlechterbuch(Genealogishes Handbuch Burgerlicher Familien). T. 137. 1964.
  24. ↑ Leopold Krugg: Neues topographisch-statistisch-geographisches Wörterbuch des Preussischen Staats. T. 2. Halle: Karl August Kümmel, 1821, s. 348.
  25. ↑ a b Topographische Uebersicht des Appellationsgerichts-Departements Frankfurt a/O: Zusammengestellt von Güthlein. Gustav Harnecker & Co., 1856, s. 22. [dostęp 2010-08-23].
  26. ↑ Leopold Krugg: Neues topographisch-statistisch-geographisches Wörterbuch des Preussischen Staats. T. 3. Halle: Karl August Kümmel, 1822, s. 39.
  27. ↑ Kreis Königsberg/Neumark. Erinnerungen an einen ostbrandenburgischen Landkreis. Berlin/Bonn: Westkreuz-Verlag GmbH, 1996, s. 279.
  28. ↑ Karty z dziejów Dębna. Dębno: PPH „Zapol” Dmochowski Sobczyk, 2005, s. 212. ISBN 83-60140-35-9.
  29. ↑ Karty z dziejów Dębna. Dębno: PPH „Zapol” Dmochowski Sobczyk, 2005, s. 242. ISBN 83-60140-35-9.
  30. ↑ Friedrich Wilhelm August Bratring: Statistisch-topographische Beschreibung der gesammten Mark Brandenburg: Für Statistiker, Geschäftsmänner, bes. für Kameralisten. Die Neumark. Berlin: Friedrich Maurer, 1809, s. 125. [dostęp 2013-09-26].
  31. ↑ Leopold Krugg: Neues topographisch-statistisch-geographisches Wörterbuch des Preussischen Staats. T. 2. Halle: Karl August Kümmel, 1821, s. 93. [dostęp 2010-08-23].
  32. ↑ Gemeindeverzeichnis Deutschland. Landkreis Königsberg (Neumark). [dostęp 2010-05-17].
  33. ↑ Deutsche Verwaltungsgeschichte. Landkreis Königsberg (Neumark). [dostęp 2010-05-17].
  34. ↑ Urząd Miejski w Dębnie. Ochrona środowiska. [dostęp 2010-05-17].
  35. ↑ Zachodniopomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Szczecinie. [dostęp 2010-05-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-06-13)].

Bibliografia edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Grzymiradz&oldid=72539056”