Gubernia warszawska

Gubernia warszawska (ros. Варшавская губерния) – jedna z guberni Królestwa Polskiego istniejąca w latach 1844–1917. Powierzchnia 14 562 km², ludność 1 983 689 mieszkańców (spis z 1897).

Gubernia warszawska
Варшавская губерния
gubernia
1844–1917
ilustracja
Herb
Herb
Państwo

 Królestwo Polskie

Siedziba

Warszawa

Powierzchnia

14 562,2 km²

Populacja (1910)
• liczba ludności


2 553 600[1]

• gęstość

151 os./km²

Szczegółowy podział administracyjny
Plan guberni warszawskiej
Liczba powiatów

14

Położenie na mapie Królestwa Polskiego
Położenie na mapie
Herb guberni w latach 1845–1866

Historia edytuj

Gubernia warszawska została utworzona w 1844 w wyniku połączenia guberni mazowieckiej i guberni kaliskiej; jej stolicą została Warszawa. W 1867 tereny guberni warszawskiej podzielono na mniejsze: nową gubernię warszawską, ponownie utworzoną gubernię kaliską i nowo utworzoną gubernię piotrkowską. W wyniku reformy z 1893 granice guberni rozszerzono o 2 powiaty z sąsiednich guberni.

(W czasie powstania styczniowego Rząd Narodowy dnia 28 marca 1863 r. ogłosił Regulamin władz administracyjnych w byłym Królestwie Kongresowym. Według regulaminu zniesiono podział administracyjny na gubernie, a zamiast tego byłe Królestwo Kongresowe podzielono na osiem województw w granicach z 1816 r. Na terenach obejmujących gubernię warszawską przywrócono województwo mazowieckie oraz województwo kaliskie)[2].

Podział administracyjny edytuj

Gubernia warszawska dzieliła się pierwotnie na 13 powiatów (ros. уездов): błoński, gostyniński, górnokalwaryjski, grójecki, kutnowski, łowicki, nieszawski, nowomiński, radzymiński, skierniewicki, sochaczewski, warszawski i włocławski.

W 1879 zlikwidowano powiat góro-kalwaryjski włączając go do powiatu grójeckiego.

W 1893 do guberni włączono 2 nowe powiaty: płoński z guberni płockiej i pułtuski z guberni łomżyńskiej.

Podział administracyjny obowiązujący w latach 1893–1912
Powiat Miasto powiatowe Inne miejscowości
Gubernia warszawska
błoński   Błonie GrodziskMszczonówNadarzynŻyrardów
gostyniński   Gostynin GombinKiernoziaOsmolin
grójecki   Grójec BłędówCzerskGoszczynGóra KalwaryaMogielnicaPrzybyszewTarczynWarka
kutnowski   Kutno DąbrowiceKrośniewiceŻychlin
łowicki   Łowicz BielawyBolimówSobota
nieszawski   Nieszawa OsięcinyPiotrkowoRaciążekRadziejówSłużewo
nowomiński   Nowomińsk CegłówKałuszynKarczewKołbielLatowiczSiennica
płoński   Płońsk CzerwińskNowe MiastoSochocinZakroczym
pułtuski   Pułtusk NasielskSerockWyszków
radzymiński   Radzymin DobreJadówKamieńczyk
skierniewicki   Skierniewice KowiesySłupia
sochaczewski   Sochaczew GłuskIłów
warszawski   Warszawa NowogieorgiewskNowy DwórOkoniewPiaseczno
włocławski   Włocławek Brześć KujawskiChodeczKowalLubieńLubraniecPrzedecz

Największe miasta edytuj

 
Warszawa, ok. 1900

Największe miasta na podstawie danych z carskiego spisu powszechnego z 1897 roku:

miasto populacja
1. Warszawa 683 692
2. Włocławek 22 907
3. Pułtusk 15 968
4. Łowicz 12 368
5. Kutno 11 250
6. Skierniewice 10 745
7. Nowomińsk 9 286
8. Kałuszyn 8 737
9. Płońsk 7 900
10. Nowy Dwór 7 302

Charakterystyka edytuj

 
Guzik urzędnika guberni warszawskiej

Według spisu z 1897 roku ludność guberni wynosiła 1 983 689 ludzi (983 895 mężczyzn i 949 794 kobiet), z czego w miastach – 40% ludności. Polacy stanowili – 73%, Żydzi – 16%, Rosjanie – 5,5%; Niemcy – 4%. Wśród Polaków wyróżniano tu grupy etniczne takie jak: Kurpie, Mazurzy, Wielkopolanie i Kujawiacy.

W 1888 roku w guberni działało 31 cerkwi prawosławnych, 333 świątynie rzymskokatolickie, 220 synagog, duża liczba zborów luterańskich i 1 meczet.

W 1887 roku szkolnictwo w guberni reprezentowały: 1 uniwersytet (1254 uczniów), 7 gimnazjów męskich (2565 uczniów), 2 męskie progimnazja (531 uczniów), 3 szkoły realne (1075 uczniów), 1 seminarium duchowne (102 uczniów), 4 gimnazja żeńskie (1537 uczennic), 2 żeńskie progimnazja (293 uczennic), 1 instytut imperatorowej Marii (252 uczniów), kilka szkół zawodowych i duża liczba szkół niższych i podstawowych, także żydowskich.

Gubernia posiadała główne źródła dochodów z przemysłu i rolnictwa, posiadając dobrze rozwinięty handel i rzemiosło. Miastem skupiającym największą liczbę wolnych zawodów była Warszawa.

Na terytorium guberni w 1900 roku działało ok. 500 fabryk i warsztatów, dających zatrudnienie dla 35 000 ludzi. Dominował tu przemysł cukrowniczy, budowy maszyn, skórzany, obróbka drewna i wyrób mebli, chemiczny, metalurgiczny i inne.

Najbardziej urodzajne powiaty guberni to warszawski, gostyniński i włocławski, gdzie w razie nieurodzaju nie brakowało żywności. Wśród upraw dominowały żyto, pszenica ozima, jęczmień, gryka i ziemniaki. Inwentarz wiejski w 1887 wynosił: koni – 111,7 tys., rogacizny – 378 tys., owiec – 600 tys. i świń – 114 tys. sztuk.

Przypisy edytuj

  1. Andrzej Gawryszewski: Ludność Polski w XX wieku. Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN, 2005, s. 18. ISBN 83-87954-66-7.
  2. Dorota Lewandowska: Organizacja Narodowa Powstania Styczniowego z lat 1861-1864. Archiwum Główne Akt Dawnych. [dostęp 2016-10-29].

Bibliografia edytuj