Indianie Ameryki Północnej

Indianie Ameryki Północnej – Indianami nazywa się niemal całą (z wyłączeniem Aleutów i Inuitów) autochtoniczną (tubylczą, rdzenną) ludność obu Ameryk o złożonej etnogenezie. Znaleziska archeologiczne i antropologiczne sugerują, że Ameryka Północna została zaludniona przez przybyszy z Azji co najmniej 12 tysięcy lat temu. Podczas ostatniej epoki lodowcowej ludzie przedostali się do niej przez Cieśninę Beringa. Późniejsze zróżnicowanie antropologiczne Indian jest wynikiem działania takich czynników jak dryf genetyczny i dobór naturalny, a także możliwego asymilowania jednostek czy małych grup z Oceanii i Australii (być może nawet z Europy).

Sekwoja, twórca alfabetu Czirokezów, litografia z 1828 roku

Współcześnie Indianie Ameryki Północnej stanowią mieszankę etniczną, kulturową, językową i religijną z większym lub mniejszym wpływem elementów pochodzenia euro-amerykańskiego.

Pierwsi ludzie w Ameryce Północnej edytuj

Najpopularniejszą hipotezą dotyczącą pojawienia się pierwszych ludzi w Ameryce Północnej jest koncepcja, iż przeszli oni w epoce zlodowacenia z Azji do Ameryki po wynurzonej Beringii 14-12 tys. lat temu; istnieje również konkurencyjna hipoteza solutrejska. Obecnie niektóre znaleziska archeologiczne (np. obok meksykańskiego wulkanu Cerro Toluquilla czy nawet południowoamerykańskiego Parku Narodowego Serra da Capivara) wskazują, iż pierwsi ludzie pojawili się w Ameryce wcześniej, niż przypuszczano (zob. Kultura Clovis).

Podział geograficzny edytuj

Ludy tubylcze ze Stanów Zjednoczonych i Kanady można dzielić m.in. według regionów geograficznych, które zamieszkiwały one w okresie początków europejskiej kolonizacji kontynentu, według kręgów kulturowych czy grup językowych. Zgodnie z podziałem geograficznym ludy te można podzielić na następujące grupy:

Arktyka edytuj

Tradycyjnie niezaliczane do Indian, częściowo wędrowne ludy zbieracko-łowieckie tundry, polujące na ssaki i ptaki morskie oraz trudniące się rybołówstwem. Mieszkały w igloo ze zmrożonego śniegu (zimą), skórzanych namiotach (latem), igloo z torfu lub ziemiankach. Ludzie używali sań z psimi zaprzęgami, umiaków i kajaków ze skóry, wynaleźli również i nosili odzież dostosowaną do skrajnych, arktycznych warunków pogodowych: wodoodporne kurtki ze skóry lub jelit (parka lub anorak). We wschodniej części regionu żyli w małych grupach o znikomej stratyfikacji społecznej i nie toczyli wojen. W części zachodniej żyli w dużych grupach, uprawiali niewolnictwo i prowadzili wojny; charakterystyczną cechą ich kultury były używane przez wojowników zbroje lamelkowe i paskowe, wykonane z kości, kłów morsa i utwardzanej skóry.

Aleuci

Alutiiq

Eskimosi

Inuici (Inuit)

Inupiat

Jupikowie (Yupik)

Sadlermiut

Obszary subarktyczne edytuj

Częściowo wędrowne ludy zbieracko-łowieckie tajgi, których podstawą wyżywienia było polowanie na karibu; inną często pozyskiwaną zwierzyną były łosie. Często trudniły się też rybołówstwem, zamieszkując brzegi jezior i rzek, wyjątkowo (Beothukowie i Tanaina) brzegi oceanu. Mieszkały w wigwamach z kory i gałęzi oraz skórzanych namiotach, zaś w dorzeczu Jukonu podstawowym typem domu zimowego była ziemianka. Ludzie używali sań z psimi zaprzęgami, rakiet śnieżnych oraz kanu z kory brzozowej. Żyli w małych grupach o znikomej stratyfikacji społecznej.

Beothukowie

Bobry

Dogrib (Tłı̨chǫ)

Innu

Montagnais

Naskapi

Kri

Kutchin (Gwichʼin)

Odżibwejowie

Slavey (Dehcho)

Tanaina

Yellowknife

Wybrzeże Północno-Zachodnie edytuj

Osiadłe ludy zbieracko-łowieckie, wyspecjalizowane w rybołówstwie (połowy łososi pacyficznych) i polowaniu na ssaki morskie. Mieszkały w prostokątnych domach z desek, wykonanych najczęściej z drewna żywotnika olbrzymiego, zgrupowanych w duże wioski, budowane nad brzegami morza i rzek. Członkowie plemion używali dużych łodzi-dłubanek. Charakterystyczną cechą ich kultury są bogato rzeźbione słupy totemowe i rytuał potlaczu. Obfitość drewna zapewniały iglaste lasy deszczowe. Silna stratyfikacja społeczna, w tym niewolnictwo.

Chimakum

Gitxsan

Haisla

Makah

Nisga'a

Quileute

Tillamook

Willapa

Wuikinuxv

Płaskowyż edytuj

Wędrowne ludy zbieracko-łowieckie, zamieszkujące zalesione góry i doliny rzek, przeplatające się ze stepami bylicowymi. Podstawą ich wyżywienia przez część roku były cebulki Camassia quamash z rodziny liliowatych, zaś u plemion nadrzecznych - migrujące łososie pacyficzne. Latem mieszkały w długich domach, krytych matami z oczeretu, zimą zaś w ziemiankach, głęboko wkopanych w grunt, do których dostawało się po drabinie przez otwór w stropie. W XVIII w. zaadaptowały tipi i hodowlę koni od Indian Wielkich Równin.

Sinixt

Wielka Kotlina edytuj

Wędrowne ludy zbieracko-łowieckie, przystosowane do terenu zdominowanego przez chłodne pustynie i góry porośnięte lasami iglastymi. Mieszkały w owalnych szałasach z gałęzi (wikiup). W późniejszym okresie zaadaptowały tipi i hodowlę koni od Indian Wielkich Równin. Skupiały się wokół nielicznych jezior, dostarczających ryb i dzikiego ptactwa, bądź wędrowały w góry, gdzie żywiły się nasionami sosen (piñon). Trudne warunki życia zmuszały poszczególne grupy do specjalizowania się w tak nietypowych źródłach pokarmu, jak nasiona oczeretu czy larwy słonolubnych much z rodziny wodarkowatych (Ephydridae). Ważnym elementem ich kultury materialnej było wyplatanie koszyków.

Kalifornia edytuj

Ludy zbieracko-łowieckie, zamieszkujące jedyną w Ameryce Północnej strefę klimatu śródziemnomorskiego, zdominowaną przez twardolistne lasy i zarośla. Podstawę ich pożywienia stanowiły żołędzie, z których członkowie plemion wytwarzali mąkę. Znaczącym elementem diety plemion wybrzeża były również morskie małże i ślimaki; ich muszle wykorzystywano też jako pieniądze. Ważnym elementem ich kultury materialnej było wyplatanie koszyków. Mieszkali w okrągłych chatach, krytych trawą lub oczeretem (wikiup), niekiedy zaś budowali jedynie zasłonki od wiatru z patyków i trzciny. Yurokowie z północy regionu mieszkali w domach z desek, przypominających zbliżone, choć większe konstrukcje z Północno-Zachodniego Wybrzeża. Do pływania plemiona Kalifornii używały dłubanek lub tratw plecionych z oczeretu, zaś plemiona Tongva i Chumash - dużych łodzi z desek (tomol).

Acjachemen

Chumash

Karuk

Tongva

Yokut

Yuki

Yurokowie

Wiyot

Południowy Zachód edytuj

Tereny te, zdominowane przez pustynie i skaliste kaniony, zasiedlone były przez co najmniej dwie odrębne grupy kulturowe. Jedną stanowili łowcy i zbieracze (częściowo wędrowni), tacy jak Apacze i Nawahowie, mieszkający w okrągłych szałasach z chrustu (wikiup), bądź w owalnych chatach z drewna i ziemi, zwanych hoganami; w późniejszym okresie zaadaptowali hodowlę koni i tipi z Wielkich Równin. Część z nich (Nawahowie) przeszła do osiadłego trybu życia, opartego na uprawie kukurydzy i hodowli kóz. Drugą grupę stanowili osiadli rolnicy Pueblo, uprawiający kukurydzę, korzystający z irygacji i mieszkający w stałych osadach, tworzonych przez wielopiętrowe, tarasowe domy z suszonej gliny adobe, często budowanych na górach stołowych. Ich przodkowie, Anasazi, budowali podobne kompleksy mieszkalne z kamienia, przy klifach skalnych i we wnękach ścian kanionów. Ważnym elementem kultury materialnej regionu jest malowana w kolorowe wzory geometryczne i zoomorficzne ceramika.

Coahuilteca

Jumano

Quechan (Yuma)

Tohono O’odham (Papago)

Yaqui

Wielkie Równiny edytuj

Mieszkańcy prerii. Pierwotnie ludy te prowadziły półosiadły lub osiadły tryb życia, przez kilka miesięcy (na jesieni) polując na bizony i mieszkając w tipi, wiosną i latem zaś uprawiały kukurydzę, dynie i fasolę, mieszkając w chatach ziemnych (ang. earthlodge), grupujących się zwykle w zwarte, czasem otoczone palisadą osady. Po wprowadzeniu koni w XVIII w. większość z nich porzuciła stałe osady i rolnictwo, stając się wędrownymi myśliwymi, mieszkającymi wyłącznie w tipi i podążającymi za stadami bizonów. W południowej części regionu budowali też stożkowate domy z plecionej trawy. Używali okrągłych łodzi ze skóry bizona (tzw. bull boat). Porozumiewanie się różnych grup plemiennych, mówiących odmiennymi językami, zapewniała na Wielkich Równinach mowa znaków. Charakterystycznym dla tego regionu, ceremonialnym nakryciem głowy był pióropusz.

Dakotowie (Siuksowie)

Santee (Dakota)

Yankton (Nakota)

Teton (Lakota)

Hidatsa

Kri Równin

Odżibwejowie Prerii

Chaui

Kitkehahki

Pitahuerat

Tonkawa

Wschód edytuj

Południowy Wschód edytuj

W większości osiadłe ludy rolnicze strefy lasów liściastych, których podstawą wyżywienia była uprawa kukurydzy, fasoli i dyni. W bagnistych, subtropikalnych lasach południowego wybrzeża również nieliczne ludy zbieracko-łowieckie. Mieszkali w długich domach, krytych matami, okrągłych chatach krytych strzechą bądź stożkowatych domach z plecionej trawy. W przypadku wielu plemion domy takie tworzyły duże osady, ufortyfikowane palisadami, zaś w okresie prekolumbijskim nawet ośrodki miejskie z silną stratyfikacją społeczną, takie jak Cahokia. Seminole po zasiedleniu Florydy budowali też kryte strzechą, pozbawione ścian chaty na palach (chickee). Charakterystyczną cechą tego regionu jest budowa kopców ziemnych, pełniących rolę fundamentów świątyń, domów wodzów i innych przedstawicieli elit bądź grobowców. Rozwinięta ceramika. Większość plemion tego regionu wyginęła podczas podbojów kolonialnych i ekspansji Stanów Zjednoczonych lub została przesiedlona na Terytorium Indiańskie na Wielkich Równinach.

Apalakowie

Calusa

Catawba

Karankawa

Krikowie (Creek)

Timuca

Tunica

Północny Wschód edytuj

Mieszkańcy lasów liściastych i mieszanych, wybrzeży morskich i brzegów jezior. Częściowo osiadłe ludy rolnicze, uprawiające kukurydzę, fasolę i dynie, trudniące się też rybołówstwem i łowiectwem. Mieszkali w długich domach (ang. longhouse), skupionych w duże osady, często ufortyfikowane (otoczone palisadą), lub też w wigwamach z kory i gałęzi. W rejonie Wielkich Jezior ważnym pokarmem był dziki ryż (Zizania spp.). Używali kanu z kory brzozowej, wytwarzali też ceramikę i naczynia z kory. Charakterystycznymi cechami kultury tego regionu są wampum i łapacz snów. Wiele plemion z wyraźną stratyfikacją społeczną i instytucją wodza (sachem). W późniejszym okresie niektóre ludy ze wschodniej części regionu (Saukowie i Lisy) zaadaptowały hodowlę koni i zaczęły jesienne migracje na prerię, aby polować na bizony.

Kajugowie

Onondagowie

Lisy (Fox)

Odżibwejowie (Anishnabe, Chippewa, Ojibwa)

Ottawowie

Pekoci (Pequot)

Potawatomi

Powhatan

Saukowie (Sacs)

Szaunisi (Shawnee)

Wampanoagowie

Wappinger

Winebagowie

Prawo edytuj

Rezerwaty plemienne Indian na terenie Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej cechuje odrębne, niezależne od praw innych stanów stanowienie prawa oraz ściganie przestępstw. Posiadają własną, niezależną policję, dziennikarze muszą ubiegać się o akredytacje (mają znacznie ograniczone pole działania), aby działać na ich terenie, policja plemienna może wydalić niepożądane osoby z terenów rezerwatów bez możliwości powrotu, a mieszkańców amerykańskich miasteczek na terenach rezerwatów obłożyć podatkiem. Jednocześnie tereny rezerwatów Indian są zwolnione z podatków, stąd wielki rozrost indiańskich kasyn. Stało się to przyczyną komercjalizacji i krytyki zwłaszcza ze strony Indian wykluczonych z plemion za polemikę z radą starszych^[1].

W Kanadzie również funkcjonują rezerwaty Indian, którym przysługują ulgi podatkowe. Rządy plemienne (band government) pełnią rolę zarządu miejskiego, rady szkoły i komisji ds. zdrowia^[2]. Specjalne akty prawne gwarantują Indianom prawo do polowania i połowu ryb na terenach rezerwatów^[3].

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

↑ Film Więźniowie przeszłości – Wojna o kasyna; Dania, 2008.
↑ http://ag-bus-uic-2030-050.yolasite.com/resources/Reading%208%20-%20PolicyBrief36.pdf
↑ William B.W.B. Henderson William B.W.B., Indigenous Peoples in Canadian Law, „The Canadian Encyclopedia” [dostęp 2018-06-10] (ang.).

Linki zewnętrzne edytuj

Native Americans – American Indians – The First People of America (ang.)
WWW Virtual Library – American Indians Index of Native American Resources (ang.)
NativeWeb – Resources for Indigenous Cultures around the World (ang.)
indianz.com – Internet Indian News Resource (ang.)
„Indian Country Today” Magazine Web Page (ang.)
Bureau of Indian Affairs (USA). doi.gov. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-11-29)]. (ang.).
First Nations – issues of consequence (ang.)
Indian and Northern Affairs (Canada) (ang. • fr.)
Aboriginal Peoples of Canada (ang.)
National Museum of American Indians – Washington D.C. (ang.)
Portal Polskiego Ruchu Przyjaciół Indian (pol.)
Strona wydawnictwa TIPI i indianistycznego kwartalnika „Tawacin” (pol.)
Festiwale Powwow w Polsce i Europie (pol.)
http://sunbear.most.org.pl/links.html Stowarzyszenie Żółwi – Koło Zainteresowań Kultura Indian (pol.)
Indiańskie forum :: Zobacz temat - Nazwy plemion. Spolszczać czy nie?. indianie.info. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-12-18)]. Forum indiańskie (pol.)
Stanisław Błaszczyna, Tryptyk indiański (pol.)

[1] Film Więźniowie przeszłości – Wojna o kasyna; Dania, 2008.

[2] ttp://ag-bus-uic-2030-050.yolasite.com/resources/Reading%208%20-%20PolicyBrief36.pdf

[3] William B.W.B. Henderson William B.W.B., Indigenous Peoples in Canadian Law, „The Canadian Encyclopedia” [dostęp 2018-06-10] (ang.).

[1]

[2]

[3]