Wikipedia

Irańska rewolucja islamska

rewolucja w Iranie w latach 1978–1979

Irańska rewolucja islamska – rewolucja, która w 1979 roku doprowadziła do przekształcenia Iranu z monarchii konstytucyjnej w republikę islamską, w następstwie obalenia szacha Mohammada Rezy Pahlawiego.

Irańska rewolucja islamska
zimna wojna
Ilustracja
Masowe demonstracje w Teheranie
Czas

7 stycznia 1978 – 11 lutego 1979

Miejsce

Iran

Przyczyna

niezadowolenie z rządów szacha Mohammada Rezy Pahlawiego,
wygnanie Ruhollaha Chomejniego,
różnice społeczne,
motywy religijne

Wynik

abdykacja dynastii Pahlawi,
przekształcenie Iranu w republikę islamską

Strony konfliktu
 Iran Rada Rewolucji Islamskiej
Tymczasowy Rząd Iranu
Dowódcy
Mohammad Reza Pahlawi Ruhollah Chomejni
Mehdi Bazargan
Morteza Motahhari
brak współrzędnych
Multimedia w Wikimedia Commons

Geneza edytuj

 
Reza Szah Pahlawi, założyciel dynastii Pahlawi, panujący w latach 1925–1941
 
Mohammad Reza Pahlawi, syn Rezy Szaha Pahlawiego; ostatni szach Iranu, panujący w latach 1941–1979
Władcy Iranu z dynastii Pahlawi

Persją od lat 20. XX wieku władała dynastia Pahlawi, założona przez Rezę Chana, dowódcę Brygady Kozackiej, który z inspiracji Wielkiej Brytanii w 1921 roku przejął władzę na drodze zamachu stanu i w cztery lata później zdetronizował szacha Ahmada Szaha Kadżara, ogłaszając się nowym władcą – Rezą Szahem Pahlawim (początkowo optował za ustrojem republikańskim, czemu jednak sprzeciwiło się duchowieństwo szyickie, z niechęcią odnoszące się do sytuacji w Turcji)[1][2][3]. Szybko zaczął uniezależniać się od Brytyjczyków i już wkrótce po przewrocie doprowadził do unieważnienia układu z władzami brytyjskimi z 1919 roku, de facto uzależniającego Persję od Londynu[1][4]. Jednocześnie Persja zawarła z Rosją Radziecką układ, na mocy którego rząd bolszewicki zrzekł się rosyjskich praw i dóbr na terytorium Persji[1]. Reza, inspirując się dokonaniami Atatürka w Turcji, prowadził politykę wzmacniania władzy centralnej, modernizacji państwa, ograniczania wpływów kleru szyickiego oraz równoważenia wpływów brytyjskich i radzieckich[1][2][5]. Z tym ostatnim państwem szach mimo wszystko początkowo utrzymywał bliskie stosunki, zwłaszcza że Sowieci korzystali m.in. ze złóż ropy naftowej w północnej Persji[6][7]. Rząd Rezy Szaha wprowadził nazwiska, nakazał noszenie zachodnich ubiorów przez mężczyzn, rozwijał oświatę (w latach 1919–1940 liczba szkół wzrosła z 300 do 8 tys., w 1934 roku powstał państwowy Uniwersytet Teherański) i wdrażał prawa kobiet (w 1937 roku Uniwersytet Teherański przyjął na studia pierwszą kobietę), jednocześnie zakazując im zakrywania twarzy w miejscach publicznych[8]. Reformy szacha spotykały się z powszechnym oporem[9]. Długość sieci drogowej wzrosła pod jego rządami z 3,2 tys. km do 27 tys. km, a w 1938 roku otwarto kolej transirańską między wybrzeżami Zatoki Perskiej i Morza Kaspijskiego[9]. Wraz z rozwojem przemysłu przyspieszyła urbanizacja, populacja Teheranu przekroczyła pół miliona[9]. W 1933 roku rząd szacha wynegocjował rewizję kontraktu ze spółką Anglo-Persian Oil Company (późniejszą Anglo-Iranian Oil Company) na wydobycie odkrytych na południu kraju w 1908 roku złóż ropy naftowej, dywidenda przysługująca władzom Persji wzrosła z 16% do 20%[10][7]. W 1935 roku Reza Szah zażądał używania na określenie państwa nazwy „Iran”[11]. Od lat 30. szach rozwijał kontakty z III Rzeszą Niemiecką, którą postrzegał jako przeciwwagę dla Brytyjczyków i Sowietów; do Iranu zaczęli ściągać niemieccy doradcy i inżynierowie, a w 1940 roku udział Niemiec w wymianie handlowej Iranu wynosił ok. 40%[6]. Po ataku Niemiec na ZSRR w 1941 roku Wielka Brytania i Związek Radziecki, obawiając się sojuszu Iranu z Hitlerem, dokonały na Iran inwazji i 16 września 1941 roku zmusiły Rezę Szaha do abdykacji na rzecz syna, Mohammada Rezy[a][3][12].

Do 1946 roku na terytorium Iranu stacjonowały wojska brytyjskie, radzieckie i amerykańskie, które przejęły kontrolę nad irańskimi liniami komunikacyjnymi, wykorzystywanymi do transportu sprzętu przekazywanego przez aliantów Związkowi Radzieckiemu[13]. Iran de facto znalazł się pod okupacją aliantów, mimo ich formalnych deklaracji o poszanowaniu niepodległości i integralności terytorialnej kraju[13]. Tuż po wojnie, w latach 1945–1946, Sowieci podjęli próbę wciągnięcia Iranu do swojej strefy wpływów, zainspirowali też powstanie na terytorium Iranu separatystycznych republik azerskiej i kurdyjskiej (kryzys irański)[1][14]. Dzięki zabiegom premiera Ahmada Ghawama, który doprowadził do wycofania wojsk radzieckich z północnego Iranu, niebezpieczeństwo ze strony ZSRR zostało zażegnane, zaś republiki Azerów i Kurdów upadły po ewakuacji Sowietów[15]. W obliczu zagrożenia radzieckiego i jednoczesnej niechęci społeczeństwa irańskiego do Wielkiej Brytanii, Mohammad Reza Pahlawi zawarł sojusz ze Stanami Zjednoczonymi, który z czasem zaczął być postrzegany przez Irańczyków jako źródło zniewolenia i represji[16].

 
Mohammad Mosaddegh, premier Iranu w latach 1951–1953

Od 1949 roku na sile zyskiwał ruch na rzecz nacjonalizacji irańskich złóż ropy naftowej, skupiony we Froncie Narodowym[17]. Na jego czele stał Mohammad Mosaddegh – prawnik, represjonowany w okresie rządów Rezy Szaha[18][17]. W 1951 roku Mosaddegh został premierem, a irański parlament – Madżles – przegłosował nacjonalizację Anglo-Iranian Oil Company, która wówczas przekazywała Iranowi 30% wypracowanych dochodów[19][20]. Decyzja władz Iranu wywołała sprzeciw strony brytyjskiej, która ogłosiła (wsparty przez amerykańskie spółki naftowe) bojkot irańskiej ropy, a rafineria w Abadanie wstrzymała pracę[21][17][19]. W efekcie Iran znalazł się w trudnej sytuacji ekonomicznej i popularność premiera w społeczeństwie zmalała, a on sam popadł w konflikt z szachem, który w pewnym momencie musiał uciec z kraju[17][19]. Decydujące okazały się działania administracji prezydenta Stanów Zjednoczonych Dwighta Eisenhowera, która podejrzewała Mosaddegha o sympatie prokomunistyczne (w jego rządzie zasiadali politycy komunistycznej partii Tude, a sam premier zabiegał o kontrakty naftowe z krajami bloku wschodniego)[17][21]. W sierpniu 1953 roku przeprowadzona przez wywiady amerykański i brytyjski operacja Ajax doprowadziła do obalenia Mosaddegha[21]. Szach uzyskał wówczas pełnię władzy w państwie[22]. Już w rok później Iran i Wielka Brytania doszły do porozumienia w kwestiach odszkodowań z tytułu upaństwowienia AIOC oraz podziału dochodów z ropy[23]. Powstało Międzynarodowe Konsorcjum Naftowe, które otrzymało koncesję na eksploatację irańskich złóż na 25 lat[24].

Nowy rząd zacieśnił współpracę ze Stanami Zjednoczonymi, przystępując w 1955 roku do Paktu Bagdadzkiego. W ramach białej rewolucji przyznał prawa wyborcze kobietom, przeprowadził reformę rolną oraz rozpoczął walkę z analfabetyzmem[1]. Jednocześnie rozbudował aparat policyjny (m.in. tajna policja SAWAK, Policja Wojskowa, Policja Miejska, Gwardia Cesarska, Irańska Żandarmeria Cesarska, Cesarska Organizacja Inspekcji, Biuro Specjalne, Wywiad Wojskowy[25]) oraz torturował i więził opozycjonistów. Niezadowolenie z polityki szacha wyrażali zarówno irańscy duchowni, jak i opozycja lewicowo-demokratyczna[1]. Konflikt pomiędzy szachem a ulemami z upływem czasu stawał się coraz ostrzejszy.

Przedrewolucyjna sytuacja wewnątrz Iranu edytuj

 
Ruhollah Chomejni

Najbiedniejsza warstwa społeczna w Iranie była zawsze najbardziej religijna i najbardziej niechętna zagranicznym wpływom. Uznawała nowoczesne reformy szacha za imperialistyczne, a jego obietnice rozwoju kraju za fałszywe. Żądała przywrócenia dotychczasowych, szyickich zasad życia[26]. Największy sprzeciw wobec Mohammada Rezy Pahlawiego wystąpił u biednych mieszkańców Iranu, którzy utworzyli ruchy opozycyjne. Organizatorami ruchów opozycyjnych byli uczeni religijni oraz drobne kupiectwo (tzw. klasy bazarowe)[27].

We wczesnych latach 70., wraz z gwałtownym wzrostem cen ropy, wzrosła też w społeczeństwie irańskim świadomość kumoterstwa i korupcji w szeregach władzy. Dekadencja rządzących była dobrze widoczna w obchodach 2500. rocznicy założenia Imperium Perskiego. W październiku 1971 roku wystawiono trzydniowe przyjęcie w Persepolis, na które zaproszeni zostali jedynie zagraniczni dygnitarze. Przyjęcie kosztowało 140 milionów dolarów[28]. Na przyjęcie zamówiono 5000 butelek szampana i obsługę 160 kucharzy, sprowadzonych na tę okazję z Paryża[28][29].

Do wybuchu rewolucji przyczyniły się trzy czynniki: próba narzucenia przywiązanym do tradycji Irańczykom europejskich wzorców kulturowych, nieprzeprowadzone w pełni reformy społeczne oraz działalność ajatollaha Ruhollaha Chomejniego[26]. Był on jednym z przywódców religijnej opozycji, którzy otwarcie sprzeciwiali się zażyłym stosunkom szacha z Izraelem, wprowadzeniu równych praw dla kobiet i dopuszczeniu do urzędów państwowych przedstawicieli mniejszości religijnych[26][27]. Chomejniego wydalono do Turcji w 1964 roku, gdzie był pod stałą kontrolą tajnej policji SAWAK[26]. W 1965 roku Chomejni dobrowolnie wyjechał do Iraku[26]. W Iraku ogłosił swoją wersję doktryny islamu, w której wezwał wiernych do świętej wojny z wrogimi państwami (głównie Stanami Zjednoczonymi i Izraelem)[26].

Fala protestów edytuj

7 stycznia 1978 roku oficjalna prasa wydrukowała oszczerczą historię atakującą Chomejniego[30]. Publikacja wywołała krwawe rozruchy w Komie[31]. 18 lutego i 29 marca, wraz z nabożeństwami żałobnymi (odprawianymi, zgodnie z szyickim zwyczajem, w czterdzieści dni po śmierci), doszło do kolejnych zamieszek, krwawo tłumionych przez rząd[31].

Przez następne miesiące kolejne protesty były organizowane regularnie, pogłębiając destabilizację państwa. 8 września 1978 roku szach wprowadził stan wojenny, zakazując wszelkich demonstracji[26]. Tego samego dnia nastąpiła wielka demonstracja w Teheranie, która później została nazwana Czarnym Piątkiem. Rząd do jej stłumienia użył pełnej siły wojska. W starciach zginęło 60 osób, a ponad 200 zostało rannych[26]. W październiku Chomejni przeniósł się do Francji[26].

Konsekwencją Czarnego Piątku była całkowita utrata poparcia rządu zarówno ze strony obywateli, jak i przez zagranicznych sojuszników. Strajk generalny w październiku unieruchomił całkowicie gospodarkę państwa[32]. Protesty osiągnęły punkt kulminacyjny w grudniu, podczas świętego miesiąca Muharram[33]. 12 grudnia na ulicach Teheranu demonstrowało ponad dwa miliony ludzi[33]. W tym samym czasie żołnierze zaczęli przechodzić na stronę protestujących i wszczynać bunty przeciwko dowódcom[33].

Obalenie szacha edytuj

 
Szach Mohammad Reza Pahlawi i cesarzowa Farah opuszczają Iran

Szach, wówczas już śmiertelnie chory na raka, podjął próbę dialogu z opozycją[33]. Na początku stycznia 1979 roku powołał nowy rząd pod przewodnictwem przywódcy Frontu Narodowego Szapura Bachtijara, który zapowiedział m.in. rozwiązanie SAWAKu, wypuszczenie więźniów politycznych i pozwolenie Chomejniemu na powrót do kraju[34]. Ajatollah odmówił uznania rządu Bachtijara i 13 stycznia utworzył w Paryżu Radę Rewolucyjną – nową najwyższą władzę Iranu, zapowiadając walkę aż do obalenia monarchii[33][26][34]. 16 stycznia szach i cesarzowa opuścili Iran, pozostawiając władzę w rękach premiera Bachtijara. 1 lutego Chomejni przyleciał do Teheranu, gdzie został powitany przez tłum wiernych. Chomejni powołał własny rząd z Mehdim Bazarganem (inżynierem, przywódcą Ruchu Wyzwolenia Iranu i dawnym współpracownikiem Mohammada Mosaddegha[35]) na czele. Walki pomiędzy zwolennikami Chomejniego a oddziałami wiernymi Pahlawiemu wybuchły 9 lutego. Trzy dni później powstańcy wtargnęli do głównej siedziby SAWAKu. Po pokonaniu tajnej policji i ucieczce premiera powstańcy Islamskiej Rady Rewolucyjnej przejęli władzę[26]. 11 lutego Chomejni przejął faktyczną władzę, a Bachtijar uciekł do Francji[36]. Społeczeństwo poparło republikę islamską w marcowym referendum. 1 kwietnia Rada Rewolucyjna oficjalnie proklamowała Islamską Republikę Iranu[26].

Chomejni przejmuje władzę edytuj

Władza religijna zaprowadziła porządek w państwie, zamieniając komórki rewolucyjne w zorganizowaną Gwardię Rewolucyjną. Gwardia ta przejęła większość lokalnej władzy w państwie, dodatkowo obejmując kierownictwo nad sądami, w których odbywały się procesy byłych wojskowych i członków służby bezpieczeństwa szacha[26].

W grudniu 1979 roku referendum zatwierdziło nową konstytucję, oficjalnie nadającą państwu klerykalny charakter[37]. Na czele państwa, zgodnie z lansowaną przez Chomejniego koncepcją rządów prawników muzułmańskich (welajat-e faghih), stanął fakih (został nim Chomejni) – najwyższy przywódca duchowy i polityczny narodu, wybierany dożywotnio przez 88-osobowe Zgromadzenie Ekspertów[37][38][39]. Do kompetencji fakiha należało m.in. zatwierdzanie prezydenta wybieranego przez naród (o ograniczonych kompetencjach), mianowanie i zwalnianie dowódców wojska i Korpusu Strażników Rewolucji Islamskiej, jak też wskazywanie połowy z 12 członków Rady Strażników, czuwającej nad zgodnością ustaw z konstytucją i szariatem oraz zatwierdzającej kandydatury na prezydenta, członków Zgromadzenia Ekspertów i Islamskiego Zgromadzenia Konsultatywnego (parlamentu)[37][40].

Zobacz też edytuj

Uwagi edytuj

  1. ↑ Układ z rządem radzieckim z 1921 roku zezwalał mu na interwencję w przypadku, gdyby suwerenność Iranu była zagrożona przez państwa trzecie.

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b c d e f g Iran. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2018-01-05].
  2. ↑ a b Zdanowski 2020 ↓, s. 136–139.
  3. ↑ a b Tyszkiewicz i Czapiewski 2012 ↓, s. 277.
  4. ↑ Zdanowski 2020 ↓, s. 136.
  5. ↑ Wielka historia świata, t. 11, Fogra, Świat Książki, 2006, s. 362, ISBN 83-60657-00-9.
  6. ↑ a b Zdanowski 2020 ↓, s. 141.
  7. ↑ a b Mały oksfordzki słownik... ↓, s. 249.
  8. ↑ Zdanowski 2020 ↓, s. 139, 140.
  9. ↑ a b c Zdanowski 2020 ↓, s. 140.
  10. ↑ Zdanowski 2020 ↓, s. 56, 140.
  11. ↑ Zdanowski 2020 ↓, s. 139.
  12. ↑ Zdanowski 2020 ↓, s. 141, 142.
  13. ↑ a b Zdanowski 2020 ↓, s. 142, 285.
  14. ↑ Zdanowski 2020 ↓, s. 285.
  15. ↑ Zdanowski 2020 ↓, s. 286.
  16. ↑ Zdanowski 2020 ↓, s. 285-286.
  17. ↑ a b c d e Tyszkiewicz i Czapiewski 2012 ↓, s. 561.
  18. ↑ Mały oksfordzki słownik... ↓, s. 249–250, 403.
  19. ↑ a b c Zdanowski 2020 ↓, s. 287.
  20. ↑ Kronika XX wieku, Warszawa: Wydawnictwo „Kronika”, 1991, s. 750, ISBN 83-900331-0-0.
  21. ↑ a b c Wielka historia świata, t. 12, Fogra, Świat Książki, 2006, s. 400, ISBN 83-60657-01-7.
  22. ↑ Mały oksfordzki słownik... ↓, s. 394.
  23. ↑ Marek Deszczyński, Robert Kupiecki, Tomasz Moszczyński: Historia polityczna świata. Kalendarium wydarzeń 1945–1995. Warszawa: Morex, 1995, s. 97. ISBN 83-902522-0-1.
  24. ↑ Wielka historia świata, t. 12, Fogra, Świat Książki, 2006, s. 401, ISBN 83-60657-01-7.
  25. ↑ Adam Krawczyk: Persja na drodze wiary, czyli 37 lat rewolucji w Iranie. histmag.org, 2009-02-11. [dostęp 2018-01-05].
  26. ↑ a b c d e f g h i j k l m Rewolucja islamska w Iranie. W: Oxford Wielka Historia Świata. T. 29: XX wiek Świat i Polska po II wojnie światowej – Dekolonizacja – Lata siedemdziesiąte – Filozofia. Poznań: Oxford Educational, s. 150–157. ISBN 978-83-7425-832-6.
  27. ↑ a b Chomejni Ruhollah, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2018-01-05].
  28. ↑ a b Neil Tweedie: Public Record Office: Shah’s party was too tacky for the Queen. telegraph.co.uk, 2001-08-15. [dostęp 2018-01-05]. (ang.).
  29. ↑ Robert Tait: Iran to rebuild spectacular tent city at Persepolis. theguardian.com, 2005-09-22. [dostęp 2018-01-05]. (ang.).
  30. ↑ James Buchan: Days of God: The Revolution in Iran and Its Consequences. Simon and Schuster, 2013-10-15, s. 147.
  31. ↑ a b Zdanowski 2020 ↓, s. 292.
  32. ↑ Daniel Philip Ritter: Why the Iranian Revolution was nonviolent. Internationalized social change and the iron cage of liberalism. repositories.lib.utexas.edu. [dostęp 2018-01-05].
  33. ↑ a b c d e Zdanowski 2020 ↓, s. 293.
  34. ↑ a b Wojciech Giełżyński, Wydarzenia w Iranie, [w:] Świat w przekroju 1980, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1980, s. 417, ISSN 0137-6799.
  35. ↑ Encyklopedia powszechna PWN, t. 5 (suplement), Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988, s. 42, ISBN 83-01-08614-9.
  36. ↑ Świat w przekroju 1980, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1980, s. 418, ISSN 0137-6799.
  37. ↑ a b c Wojciech Giełżyński, Wydarzenia w Iranie, [w:] Świat w przekroju 1980, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1980, s. 420, ISSN 0137-6799.
  38. ↑ Zdanowski 2020 ↓, s. 292, 294.
  39. ↑ Katarzyna Czajkowska, Anna Diawol-Sitko: Systemy polityczne wybranych państw Bliskiego Wschodu. Warszawa: Dialog, 2012, s. 367. ISBN 978-83-63778-08-8.
  40. ↑ Zdanowski 2020 ↓, s. 294.

Bibliografia edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Irańska_rewolucja_islamska&oldid=72711881”