Józef Cichiński

Józef Cichiński (biał. Язэп Фларыянавіч Ціхінскі; ur. 28 września 1842 w powiecie rohaczowskim, guberni mohylewskiej na Białorusi, zm. prawdopodobnie w 1922 w powiecie Rohaczowskim guberni Gomielskiej) – białoruski leksykograf. Stworzył największy słownik języka białoruskiego w drugiej połowie XIX – początku XX wieku. Był korespondentem białoruskiej gazety „Nasza Niwa”, jedynym na powiat Czerykowski. Posługiwał się pseudonimami literackimi Jazep Buraczok i Buraczok.

Życiorys

Był synem Floriana i Antoniny z Cichińskich, pochodził z rodziny szlacheckiej. Został ochrzczony w kościele w Antuszach. Jego matka posiadała wioskę w powiecie Rohaczowskim. Pracował jako drobny urzędnik w Mohylewskiej pałacie majetności państwowych w latach 1862–1864. Tu zastał go wybuch powstania styczniowego. Cichiński w nim udziału nie brał, ale stracił pracę ze względu na swoje polskie pochodzenie.

25 stycznia 1867 Mohylewska kontrolna pałata wysłała do gubernatora mohylewskiego prośbę o zezwoleniu na pracę byłego urzędnika Cichińskiego. Gubernator wyraził zgodę, potem się pogodziło Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Lecz nie znaleziono informacji o jego dalszej karierze urzędniczej.

W następnym roku wziął ślub w kościele Worodzkowkim z Ludmiłą Janowską z dworu Prusin (powiat Czerykowski, guberni Mohylewskiej). Miał z żoną córkę Jadwigę (1869–1956) i syna Kazimierza (1871–1919).

Prawie do końca życia mieszkał w Prusinie.

Zmiany po rewolucji w Rosji wywarły duży wpływ na życie Cichińskiego. Pracując ze słownikiem, utracił wzrok i został starym i bezradnym człowiekiem. 21 stycznia 1922 roku Rada Komisarzy Ludowych BSRR postanowiła wypłacić Cichińskiemu, który się znalazł w trudnej sytuacji życiowej, 1 mln rubli. Nie ma informacji o tym, czy te pieniądze były mu przekazane.

Bełaruska-polska-rasijski słoŭnik

Pracował nad swoim słownikiem około 30–40 lat. Zdołał zarejestrować około 200 tys. leksemów i ich wariantów. Wszystkie materiały zajmowały ok. 10 tys. stron. Słownik odzwierciedlał białoruską leksykę różnych warstw społecznych. Białoruska leksyka zapisana jest łacińskimi literami i w razie konieczności transkrybowana cyrylicą. Wykorzystanie łacinki spowodowało odejście od sztucznego podawania białoruskich leksemów gwarowych zgodnie z pisownią rosyjską, co podnosi walory słownika ze względu na lepsze odzwierciedlenie wymowy białoruskiej. W 1921 r. krewni autora sprzedali rękopis przedstawicielowi Komisariatu Oświaty Ludowej BSRR w Moskwie.

W latach 30. słownik był przygotowany do druku w 16 tomach, jednak zaginął podczas II wojny światowej. Zachowała się tylko jego część zawierająca ok. 125 tys. leksemów.

Słownik ma układ trzech kolumn zawierających kolejno leksemy białoruskie, polskie i rosyjskie. Układ hasła słownikowego jest następujący: nazwa (w części białoruskiej zaznaczony akcent), synonimy i warianty leksykalne (jeśli takowe istnieją), tłumaczenie, ilustracja tekstowa. Synonimy oraz warianty fonetyczne i słowotwórcze podane są w porządku alfabetycznym pod hasłem słownikowym, a następnie – w dalszej części słownika – umieszczone również alfabetycznie z odesłaniem do leksemu podstawowego. W części polskiej i rosyjskiej synonimów i wariantów nie ma. Szczególne znaczenie mają nazwy onomastyczne, mitologiczne, nazwiska znanych osób oraz nazwy własne.

W niewielkiej przedmowie do słownika Cichiński wymienił szereg fonetycznych osobliwości języka białoruskiego: akanie, dysymilatywne akanie północno-wschodniej części Białorusi, jakanie, zwężenie e do i w części południowo-zachodniej, dyftong ou wokół Wołkowyska, wymowa –cca w czasownikach zwrotnych z powolnym przechodzeniem w kierunku zachodnim w –c’c’a, -cs ’, a i – csa.

Wśród niedociągnięć słownika Cichińskiego można wymienić: brak kwalifikatorów gramatycznych czy obecność kalk z języka polskiego. Najgorzej opracowana jest część rosyjska, co świadczy o słabej znajomości języka rosyjskiego autora.

W części polskiej z kolei zostały odzwierciedlone cechy polszczyzny kresowej: brak miękkości asymilacyjnej spółgłosek syczących, akanie, rozłożona wymowa samogłosek nosowych oraz duża liczba pożyczek leksykalnych i syntaktycznych z języka białoruskiego.

Białorusko-polsko-rosyjski słownik J. Cichińskiego powstawał w trudnym dla języka białoruskiego okresie, gdy prawie w ogóle nie było szeroko znanych utworów literackich, więc można powiedzieć, że badacz postawił przed sobą niemal nieosiągalne zadanie – opracowanie słownika białoruskiego słownika języka literackiego, którego jeszcze wówczas nie bprzed sobą niemal nieosiągalne zadanie – opracowanie słownika białoruskiego słownika języka literackiego, którego jeszcze wówczas nie było. Musiał jednocześnie prowadzić prace leksykograficzne i kodyfikacyjne w celu podniesienia języka ludowego do stanu języka literackiego.

Współpraca z gazetą „Nasza Niwa”

10 (23) października 1906 r. ukazał się pierwszy numer gazety „Nasza Niwa”, co zapoczątkowało nowy, naszaniǔski okres ruchu białoruskiego. Cichiński został prenumeratorem gazety i jej korespondentem. W latach 1909–1912 na łamach wydania były wydrukowane trzy jego komunikaty. Ten obszarnik również rozpowszechniał coroczne kalendarzy „Naszej Niwy”, bardzo popularne wśród włościan-białorusinów.

Bibliografia

• Анічэнка, У. В. Лексікалогія ўсходнеславянскіх моў: вучэб.дапаможнік / У. В. Анічэнка. – Гомель: ГДУ, 1978. – 94 с.
• Астанковіч С., Будзько І. Язэп Ціхінскі (1843–1922?) і Адраджэнне Беларусі // Гістарычны альманах. Т. 17. – Гародня, 2011, С. 124–141.
• Байкоў, М. Я. Слоўнікавая праца ў беларускай мове / М. Я. Байкоў// Лінгвістыка 1920-х: тэрміналёгія, лексыкаграфія, правапіс, фармаваньне літаратурнай мовы / уклад. С. Запрудзкі // ARCHE. – 2010. – № 11 (98). – С. 109 – 126.
• Вяржбоўскі, А. Пошукі трэба працягваць… (рэцэнзія на рукапісны слоўнік Я. Ціхінскага) / А. Вяржбоўскі // БДАМЛМ. – Ф. 12. – Воп. 1. – Д. 622. – Л. 23 – 31.
• Гуліцкі, М. Ф. З лексікаграфічных набыткаў (перакладны трохмоўны беларуска-польска-pycкі слоўнік Я. Ціхінскага) / М. Ф. Гуліцкі // Беларуская мова. – 1983. – Вып. 8. – С. 111−119.
• Гуліцкі М. Ф. Ціхінскі Язэп // Беларуская мова: Энцыклапедыя. Мн.: БелЭН, 1994. С. 604.
• Суднік М. Р. Ціхінскі Язэп // Беларуская энцыклапедыя. У 18 Т. Т. 17. Мн.: БелЭН, 2003. С. 130.
• Smułkowa E. Informacja o białorusko-polsko-rosyjskim thesaurusie z przełomu XIX i XX wieku // Slavia Orientalis. Rocznik XI. Nr. 1. Warszawa, 1962. S. 109–114