Jaszczurki (Lacertilia, dawniej Sauria) – grupa gadów łuskonośnych obejmująca czworonożne lub beznogie zwierzęta lądowe o wydłużonym ciele, oczach posiadających powieki, mocnych szczękach i diapsydalnej czaszce. Występują na wszystkich kontynentach poza Antarktydą oraz na wielu wyspach oceanicznych. Są najliczniejszą grupą gadów obejmującą ponad 4000 gatunków.

Jaszczurki
Lacertilia
Günther, 1867
Ilustracja
Jaszczurki z Kunstformen der Natur Ernsta Haeckela, 1904
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

gady / zauropsydy

Rząd

łuskonośne

Podrząd

jaszczurki*

Basiliscus plumifrons
Legwan zielony, przedstawiciel legwanów

Taksonomia edytuj

W tradycyjnym rozumieniu grupa ta obejmuje wszystkie łuskonośne (Squamata) nienależące do węży ani do amfisben. Tak definiowane jaszczurki są taksonem parafiletycznym, ponieważ nie obejmują tych dwóch ostatnich grup, lecz obejmują ich przodków. Będąc grupą parafiletyczną, nie są wyróżniane w niektórych nowszych klasyfikacjach, m.in. w klasyfikacji ITIS[1][2].

Opis edytuj

Typowa jaszczurka ma wydłużone ciało, zakończone różnie wykształconym ogonem. Autotomia (odrzucenie i regeneracja) ogona w różnym stopniu rozwinięta z wyjątkiem: waranów, agam, kameleonów, heloderm i niektórych legwanów. Kończyny pięciopalczaste, dobrze wykształcone jednak u wielu gatunków istnieje tendencja do redukcji kończyn. Kości żuchwy mocno zrośnięte, wobec czego mogą miażdżyć pokarm. Wszystkie uzębione o osadzeniu akro- i pleurodontycznym (patrz gady). Brzuszna strona pokryta kilkoma wzdłużnymi rzędami tarczek lub łusek. Większość gatunków jest jajorodna. Liczba jaj w złożeniu jest zależna od gatunku oraz od rozmiaru i kondycji fizycznej samicy. Helodermowate są jadowite.

Rozmiary
Długość od 13,5 mm[3] do ok. 3,5 m
Masa ciała do 150 kg.

Na terenie Polski żyją cztery gatunki jaszczurek:

Tak jak większość gadów w Polsce zwinka, żyworódka oraz padalec, są objęte ścisłą ochroną. Jaszczurka zwinka zaś od października 2014 jest chroniona częściowo. Na obszarze Polski najliczniej występuje jaszczurka zwinka, jaszczurka zielona była obserwowana w Polsce jedynie kilkukrotnie i najprawdopodobniej wyginęła na terenie kraju. W 2011 zaobserwowano kilka siedlisk murówki zwyczajnej na terenie kamieniołomów w Strzelinie.

Anatomia edytuj

Układ szkieletowy edytuj

Jaszczurki posiadają żebra na całej długości kręgosłupa piersiowego i brzusznego, co powoduje iż klatka piersiowa jest stosunkowo niewielka. Podobnie jak wszystkie gady, jaszczurki posiadają pojedynczy kłykieć potyliczny. Na autotomię ogona pozwalają chrzęstne połączenia kręgów ogonowych, które mają obniżoną wytrzymałość w stosunku do reszty kręgosłupa.

Układ krwionośny edytuj

Jaszczurki posiadają serce o dwóch przedsionkach i jednej komorze, podzielonej niepełną przegrodą. Przegroda ta mimo wszystko precyzyjnie kieruje krew nienatlenowaną do pnia płucnego, a krew natlenowaną do obiegu dużego dzięki odpowiednio ukierunkowanym skurczom serca. W dodatku tętnice kurczą się w różnym czasie, co kieruje przepływ krwi pomiędzy gąbczaste pakiety mięśni formujące większą część komory serca. Aorta dzieli się na dwa łuki, prawy i lewy, które otaczając serce łączą się z powrotem pojedynczą tętnicę główną. Jaszczurki też posiadają nerkowy układ wrotny, który w zależności od potrzeb potrafi skierować żylną krew z tylnych kończyn i ogona do nerek. Mechanizm ten pozwala usunąć nadmiar wody z organizmu.

Układ oddechowy edytuj

Płuca jaszczurek nie posiadają oskrzelików. Zamiast tego oskrzela otwierają się bezpośrednio do jamy płuca pokrytej wewnętrznymi fałdami zaopatrzonymi w liczne woreczki zwiększające powierzchnię wymiany gazowej. U bardziej zaawansowanych ewolucyjnie gatunków płuca podzielone są na komory poprzez kilka dużych przegród. Wentylacja płuca zachodzi natomiast dzięki skurczom mięśni międzyżebrowych, gdyż jaszczurki nie posiadają przepony. U niektórych gatunków jedynie wyższa część płuca zapewnia wymianę gazową, kiedy to dolna spełnia role worków powietrznych występujących u ptaków. Niektóre gatunki potrafią też na pewien czas wykorzystać mechanizm oddychania beztlenowego.

Układ nerwowy edytuj

Jaszczurki posiadają typowy dla gadów mózg o bardziej rozwiniętej korze mózgowej i móżdżku w stosunku do płazów. Jego waga nie przekracza jednak 1% masy ciała. Posiadają 12 par nerwów czaszkowych. Rdzeń kręgowy w odróżnieniu od ssaków rozciąga się aż do końcówki ogona.

Systematyka edytuj

Tradycyjnie jaszczurki klasyfikowane są w randze podrzędu Lacertilia. Nie jest to jednak klasyfikacja powszechnie akceptowana. Istnieją tendencje do podziału grupy według linii ewolucyjnych. Poniżej przedstawiono klasyfikację biologiczną prezentowaną przez ITIS:

Podrząd Autarchoglossa

Podrząd Gekkota

Podrząd Iguania

Przypisy edytuj

  1. Lacertilia, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2008-11-09] (ang.).
  2. Sauria, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2008-11-02] (ang.).
  3. Naukowcy odkryli najmniejszego gada na świecie. Rzeczpospolita, 2021-02-05. [dostęp 2021-09-06].

Bibliografia edytuj

  • Zwierzęta. Encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005. ISBN 83-01-14344-4.
  • The reptile database. J. Craig Venter Institute. [dostęp 2008-11-09]. (ang.).
  • Mader, D.R. (2005). Reptile Medicine and Surgery. Saunders. pp. 1264. ISBN 0-7216-9327-X