Jawiszowice
Jawiszowice – wieś w Polsce, położona w województwie małopolskim, w powiecie oświęcimskim, w gminie Brzeszcze.
| wieś | |
 Zima w Jawiszowicach | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2022) |
6628[2] |
| Strefa numeracyjna |
32 |
| Kod pocztowy |
32-626[3] |
| Tablice rejestracyjne |
KOS |
| SIMC |
0213144 |
Położenie na mapie gminy Brzeszcze  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu oświęcimskiego  | |
 49°57′38″N 19°08′20″E/49,960556 19,138889[1]
| |
Położenie edytuj
Leży nad rzeką Wisłą i jej dopływem Dankówką. Jawiszowice graniczą od północy z Brzeszczami i Przecieszynem, od wschodu ze Skidziniem i Zasolem, od południa z Zasolem Bielańskim, Wilamowicami i Dankowicami, a od zachodu z Górą. Południowo-zachodnia część wsi nosi nazwę Jaźnik. Znajduje się w niej m.in. fragment starorzecza Wisły, stacja kolejowa Jawiszowice Jaźnik. A także trójstyk trzech powiatów: oświęcimskiego, pszczyńskiego i bielskiego. Zachodnia granica na Wiśle jest historyczną granicą Małopolski (ziemia oświęcimska) ze Śląskiem.
Powierzchnia sołectwa wynosi 1529 ha[4], a liczba ludności 6794, co daje gęstość zaludnienia równą 444,3 os./km².
Integralne części wsi edytuj
| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 0213150 | Janowiec | część wsi |
| 0213167 | Jaźnik | część wsi |
| 0213173 | Kacza | część wsi |
| 0213180 | Kobylec | część wsi |
| 0213196 | Nawsie | część wsi |
| 0213204 | Podlesie Brzeskie | część wsi |
| 0213210 | Podlesie Wilamowskie | część wsi |
Historia edytuj
Miejscowość została po raz pierwszy wzmiankowana w spisie świętopietrza parafii dekanatu Oświęcim diecezji krakowskiej z 1326 roku pod nazwą Janissowicz/Jawissowicz[7][8]. Zatem miejscowa parafia katolicka powstała wcześniej.
Wieś leżała wówczas w granicach księstwa oświęcimskiego, będącego od 1327 roku lennem Królestwa Czech, a w 1457 roku zostało zakupione przez króla Polski. W towarzyszącym temu dokumencie sprzedaży księstwa Koronie Polskiej wystawionym przez Jana IV oświęcimskiego 21 lutego 1457 roku miejscowość wymieniona została jako Jawyschowicze[9]. W 1504 roku zbudowany został we wsi pierwszy drewniany kościół św. Marcina[10].
W 1564 roku ostatecznie księstwo oświęcimskie wcielono do Korony Królestwa Polskiego. Nazwę miejscowości jako własność Korony Polskiej wymienia w latach 1470–1480 Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis[10][11].
Po rozbiorach Polski Jawiszowice znalazły się w granicach monarchii austro-węgierskiej w skład, których wchodziły latach 1772–1918. Według austriackiego spisu ludności z 1900 roku w 213 budynkach w Jawiszowicach na obszarze 1645 hektarów mieszkało 1368 osób (gęstość zaludnienia 83,2 os./km²), z czego 1343 (98,2%) było katolikami, 1 (0,1%) grekokatolikiem, 18 (1,3%) wyznawcami judaizmu a 6 innej religii lub wyznania, 1336 (97,7%) było polsko-, 7 (0,5%) niemiecko- a 7 innojęzycznymi[12].
W XIX-wiecznym Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego miejscowość wymieniona jest w powiecie bialskim w Galicji. Była miejscowością przygraniczną leżącą na granicy między Austrią a Prusami. Znajdowała się w niej jednoklasowa szkoła ludowa oraz przystanek kolei żelaznej[10]. W miejscowości mieszkało wówczas 1411 katolików, 6 ewangelików oraz 9 izraelitów[10].
Wieś dzieliła się wówczas na dwie części. Większa należała do arcyksięcia Albrechta i liczyła 444 mórg roli, 95 mórg łąk i ogrodów, 83 morgi pastwisk oraz 607 mórg lasu szpilkowego; druga, mniejsza część liczyła 1176 mórg roli, 73 morgi łąk i ogrodów, 141 mórg pastwisk i 84 morgi lasu. We wsi znajdowało się także gospodarstwo stawowe[10].
Sporo jawiszowian zginęło w walkach o ojczyznę w latach 1914–1921 i 1939–1945. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku Jawiszowice znalazły się w granicach II Rzeczypospolitej. W 1922 roku w wiosce powstała ochotnicza straż pożarna[13]. W okresie II wojny światowej w miejscowości znajdował się niemiecki nazistowski obóz pracy przymusowej w Jawiszowicach – filia KL Auschwitz-Birkenau. Powstał w połowie sierpnia 1942 r., a osadzeni w nim więźniowie pracowali w dwóch zakładach wydobywczych kopalni węgla kamiennego „Brzeszcze”[14][15].
Po II wojnie część ziem Jawiszowic zostało przejętych przez Brzeszcze.
W latach 1954–1956 w granicach Brzeszcz. 1954–1972 siedziba gromady Jawiszowice. W latach 1973–1977 miejscowość była siedzibą gminy Jawiszowice. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa katowickiego.
W 1953 roku oddano do użytku rozbudowany budynek szkolny, a w 1982 nową salę gimnastyczną. Szkoła w 1986 roku przyjęła imię Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego[16].
W 1991 roku powstała młodzieżowa orkiestra dęta przy OSP Jawiszowice, która działa do dnia dzisiejszego[13].
W 2004 roku w budynku po siostrach zakonnych, należącym do parafii św. Marcina, powstała filia Warsztatów Terapii Zajęciowej w Chełmku[17]. W 2015 roku powstała tu też Świetlica Opiekuńczo-Wychowawcza, a w 2017 Świetlica Terapeutyczna. Z kolei w 2018 roku (w budynku OSP) uruchomiono Dzienny Dom Seniora. Wszystkie te placówki prowadzi Fundacja im. Brata Alberta[18].
Ludzie związani z miejscowością edytuj
- Jan Wawrzyczek (1912–2000).
- Antoni Fajferek, polski ekonomista.
- ks. dr Henryk Zątek – kawaler Medalu św. Brata Alberta, współorganizator filii Fundacji im. Brata Alberta[19].
Zabytki edytuj
Obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[20].
- kościół pw. św. Marcina z otoczeniem i starodrzewiem.
XVII-wieczny kościół w stylu barokowym wzniesiony został w 1692 roku na miejscu spalonego wcześniejszego kościoła z 1511 roku[21]. - Budynek dawnej łaźni obozowej wraz z najbliższym otoczeniem oraz latarnia obozowa, przy ul. Dworcowej.
Inne zabytki edytuj
- Zespół kapliczek przydrożnych (XVIII i XIX wiek).
- W 2019 roku nastąpiła renowacja pomnika Ku czci poległych na polu chwały mieszkańców Jawiszowic, postawionego w 1986 roku[22].
-
Zabytkowy, drewniany kościół pw. św. Marcina -
Łaźnia obozowa w podobozie „Jawischowitz”
Przemysł edytuj
Ruch II, szyby, Andrzej III i Andrzej IV, kopalni KWK Brzeszcze. Zakłady POM, po 1989 roku zostały sprywatyzowane i zajmują się podobną działalnością (tzn. naprawa samochodów dostawczych).
Sport i rekreacja edytuj
Klub Sportowy LKS Jawiszowice założono w 1951 roku. Piłkarze występują w IV lidze. W drużynie grał m.in.: Krzysztof Chrapek (Lech Poznań), Przemysław Pitry.
Przypisy edytuj
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 45438
- ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-04].
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 379 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ Gmina Brzeszcze: Podstawowe informacje. [w:] brzeszcze.pl [on-line]. [dostęp 2010-12-07].
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
- ↑ GUS. Rejestr TERYT.
- ↑ Monumenta Poloniae Vaticana T.1 Acta Camerae Apostolicae. Vol. 1, 1207-1344. Jan Ptaśnik (redakcja). Cracoviae: Sumpt. Academiae Litterarum Cracoviensis, 1913, s. 147–150.
- ↑ Wojciech Janusz: 725 lat Jawiszowic. Panorama najdawniejszych dziejów miejscowości na pograniczu śląsko-małopolskim. Jawiszowice: 2010.
- ↑ Krzysztof Rafał Prokop: Księstwa oświęcimskie i zatorskie wobec Korony Polskiej w latach 1438–1513. Dzieje polityczne. Kraków: PAU, 2002, s. 151. ISBN 83-88857-31-2.
- ↑ a b c d e Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich t. III, hasło „Jawiszowice”. nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1882. s. 511–512. [dostęp 2018-06-15].
- ↑ Aleksander Przezdziecki, Joannis Długosz Senioris Canonici Cracoviensis, Liber Beneficiorum, Tom II, Kraków 1864, s. 224
- ↑ Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder, bearbeitet auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, XII. Galizien. Wien: 1907.
- ↑ a b HISTORIA | OSP Jawiszowice [online] [dostęp 2022-09-20] (pol.).
- ↑ Pilichowski 1979 ↓.
- ↑ Cywiński 2013 ↓.
- ↑ Zespół Szkolno-Przedszkolny nr 6 w Jawiszowicach [online], spjawiszowice.brzeszcze.edu.pl [dostęp 2022-09-20].
- ↑ Chełmek z filiami w Oświęcimiu, Przeciszowie – Lesie i Jawiszowicach / Fundacja Św. Brata Alberta [online], albert.krakow.pl [dostęp 2022-09-20].
- ↑ Katolicka Agencja Informacyjna KAI, Jawiszowice: nowy dom opieki dziennej dla seniorów Fundacji im. Brata Alberta | eKAI [online], eKAI | Portal Katolickiej Agencji Informacyjnej, 7 lutego 2018 [dostęp 2022-09-20].
- ↑ Tadeusz Isakowicz-Zaleski, Bliższe informacje o laureatach Medalu św. Brata Alberta [online], Ks.Tadeusz Isakowicz-Zaleski [dostęp 2022-08-31] (pol.).
- ↑ Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-12-01].
- ↑ Paweł Kutaś, Szlak Architektury Drewnianej w Małopolsce, Zakrzów: Wydawnictwo Promo, 2013, s. 22–23, ISBN 978-83-60941-50-8, OCLC 909996041.
- ↑ Gmina Brzeszcze, Pomnik w Jawiszowicach już w nowej odsłonie [online], Gmina Brzeszcze [dostęp 2022-09-20] (pol.).
Bibliografia edytuj
- Wojciech Janusz: 725 lat Jawiszowic. Panorama najdawniejszych dziejów miejscowości na pograniczu śląsko-małopolskim. Jawiszowice: 2010.
- Czesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939-1945: informator encyklopedyczny. Warszawa: Państ. Wyd. Naukowe, 1979. ISBN 83-01-00065-1.
- Piotr Cywiński: Auschwitz od A do Z: ilustrowana historia obozu. Oświęcim: Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, 2013. ISBN 83-7704-060-3.
Linki zewnętrzne edytuj
- Jawiszowice, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 511.