Jedenastozgłoskowiec jambiczny
Jedenastozgłoskowiec jambiczny – jedenastozgłoskowiec realizujący metrum jambiczne.
Jambizację jedenastozgłoskowca postulowano w dziewiętnastym wieku[1] w celu przybliżenia go do angielskiego pentametru jambicznego (blank verse). W praktyce w jedenastozgłoskowcu ze średniówką żeńską po sylabie piątej, nawet przy ścisłym utrzymaniu porządku akcentowego, rytm nie jest wyraźnie jambiczny[2]. Staje się on lepiej wyczuwalny słuchowo przy stosowaniu średniówki męskiej lub mieszanej (tonicznej po drugim ikcie).
- O! Święta ziemio polska! Arko ludu!
- Jak zajrzeć tylko myślą, krew się lała.
- W przeszłości słychać dźwięk tej harfy cudu,
- Co wężom dała łzy i serca dała.
- Słuchajcież wy! Gdy ognie zaczną buchać,
- Jeżeli harfy jęk przyleci z dala,
- Będziecież wy jak węże stać i słuchać?
- Będziecież wy jak morska czekać fala,
- Aż ścichnie pieśń i krew oziębnie znowu
- I znów się staną z was pełznące węże?
- Aż rzucą was do mogilnego rowu,
- Gdzie z zimnych jak wy serc się hańba lęże?
- Już czas wam wstać!
- Już czas wam wstać i bić i truć oręże.
- (Juliusz Słowacki, Lilla Weneda)
Słowacki zastosował jambiczny jedenastozgłoskowiec również w wierszu Rzym.
- I zdjął mię wielki strach, gdy poznikali
- Ci aniołowie fal — a ja zostałem
- W pustyni sam — z Rzymem, co już się wali.
Z jambicznym jedenastozgłoskowcem eksperymentowała Maria Konopnicka:
- Czy tam mój dom, gdzie stoją białe trony
- Wieczystych prawd, wśród ciszy majestatu,
- Królując nam bez berła i korony,
- I pchnięciem w ruch rozkazy dając światu?
- Czy tam mój dom, gdzie źródła wiedzy płyną,
- I w ludów krew wlewają żywe prądy?
- Gdzie w szary świt zdobywcy słońca giną,
- Wpatrzeni w wschód, skąd wstają nowe lądy?
- (Maria Konopnicka, Gdzie jest mój dom)
Czesław Miłosz zastosował jedenastozgłoskowiec jambiczny w wierszu o incipicie Ty silna noc, do ciebie nie dosięga. W literaturze polskiej jedenastozgłoskowiec zachował swoją sylabiczną, swobodną pod względem akcentowania postać. Jambiczny jest natomiast od XIX wieku jedenastozgłoskowiec czeski[3]. Takim wierszem posługiwał się Jaroslav Vrchlický[4], a w ślad za nim jego liczni naśladowcy.
- Nač vyňali vás z lůna matky země?
- Jste bájí teď, jež zdaleka a temně
- v sluch lidstva padne, a jak padla, zmizí.
- Váš bol i smích je nyní světu cizí;
- hlas vaší věštby svět víc nepochopí,
- neb vymřely v něm velkosti vše stopy,
- žár nadšení i plamenné sny krásy.
- Jen šklebte ústa, potřásejte vlasy!
- Věk náš jde lhostejně a plaše kolem
- jsa nehnut ani smíchem ani bolem.
- (Jaroslav Vrchlický, Na dvě antické masky tragoedie a komoedie)
Utwór ten przełożył na język polski Antoni Lange. Jego tłumaczenie znajduje się w antologii Przekłady z poetów obcych, wydanej w 1899.
- Na cóż was z głębi wyjęto podziemnej?
- Wyście dziś światu, jak myt stary, ciemny —
- Co w ludzkie myśli wpada i wnet znika:
- Obca dziś ludziom waszych czuć muzyka!
- Nie zbudzą świata wasze głosy wieszcze,
- Bo w nas zagasły wielkich myśli dreszcze,
- Zapału ognie i mary płomienne!
- Płaczcie, wstrząsajcie swe włosy promienne:
- Chodzi i tańczy nasz wiek obojętnie,
- Śmiechem ni bólem nie zadrgnie namiętnie.
Regularnie jambiczny jest też jedenastozgłoskowiec słoweński, używany między innymi przez Francego Prešerena. Prešeren stosował ten format przede wszystkim w sonetach[5].
Przypisy
edytuj- ↑ Aleksandra Okopień-Sławińska, Jedenastozgłoskowiec, Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Słownik terminów literackich, Wrocław 2002.
- ↑ Wiktor Jarosław Darasz, Mały przewodnik po wierszu polskim, Kraków 2003, s. 78.
- ↑ Jacek Baluch, Piotr Gierowski: Czesko-polski słownik terminów literackich. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2016, s. 68-69. ISBN 978-83-233-4066-9.
- ↑ Vrchlický Jaroslav, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2017-03-12] .
- ↑ Tone Pretnar: Romantično tridesetletje (1818-1848) — vir slovenskega sonetizma, w: Słowiańska Metryka Porównawcza V. Sonet. Warszawa: Instytut Badań Literackich. Wydawnictwo, 1993, s. 133-161. ISBN 83-85605-26-6.