Patas rudy
Patas rudy[16], patas[17], koczkodan rudy[18], huzar zwykły[17] (Erythrocebus patas) – gatunek ssaka naczelnego z podrodziny koczkodanów (Cercopithecinae) w obrębie rodziny koczkodanowatych (Cercopithecidae) o stosunkowo ciężkiej budowie ciała, jeden z największych przedstawicieli rodziny.
| Erythrocebus patas | |||||
| (von Schreber, 1775) | |||||
 samiec | |||||
| Systematyka | |||||
| Domena | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | |||||
| Typ | |||||
| Podtyp | |||||
| Gromada | |||||
| Podgromada | |||||
| Infragromada | |||||
| Rząd | |||||
| Podrząd | |||||
| Nadrodzina | |||||
| Rodzina | |||||
| Podrodzina | |||||
| Plemię | |||||
| Rodzaj | |||||
| Gatunek |
patas rudy | ||||
| |||||
| Podgatunki | |||||
|
| |||||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[15] | |||||
 | |||||
| Zasięg występowania | |||||
| |||||
Systematyka edytuj
Taksonomia edytuj
Gatunek po raz pierwszy opisał zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego w 1775 roku niemiecki przyrodnik Johann Christian Daniel von Schreber, nadając mu nazwę Simia patas[1]. Miejsce typowe to Senegal[1][19][20]. Schreber swój opis oparł na „Le Patas” Buffona z 1766 roku[21] i „Red monkey” Thomasa Pennanta z 1771 roku[22].
We wcześniejszych ujęciach systematycznych takson ten obejmował E. poliophaeus jako synonim i E. baumstarki jako podgatunek[19][23], ale oba taksony zostały niedawno (2017) podniesione do rangi odrębnych gatunków w oparciu o ich odmienną morfologię i rozdzielone rozmieszczenie[24]. E. patas może nadal reprezentować wiele gatunków i mogą być rozpoznane inne podgatunki, ale zachodzi potrzeba dalszych badań[25].
Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World rozpoznają trzy podgatunki[25]. Podstawowe dane taksonomiczne podgatunków (oprócz nominatywnego) przedstawia poniższa tabelka:
| Podgatunek | Oryginalna nazwa | Autor i rok opisu | Miejsce typowe | Holotyp |
|---|---|---|---|---|
| E. p. pyrrhonotus | Cercopithecus pyrrhonotus | Hemprich & Ehrenberg, 1829 | Darfur, Sudan[26]. | Samiec hodowany przez 4 lata przez autora opisu w Egipcie, po czym przywieziony do Berlina, gdzie żył do śmierci[4]. |
| E. p. villiersi | Erythrocebus patas villiersi | Dekeyser, 1950 | Wyżyna Aïr, Niger[24]. | Skóra i czaszka dorosłego samca (sygnatura MNHN-ZM-MO-1952-6) ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu; okaz zebrany 30 sierpnia 1947 roku przez autora opisu[27]. |
Etymologia edytuj
- Erythrocebus: gr. ερυθρος eruthros „czerwony”; κηβος kēbos „długoogoniasta małpa”[28].
- patas: fr. patas „patas”, od wolof pata „patas”[29].
- pyrrhonotus: gr. πυρρος purrhos „koloru płomienia, czerwony”, od πυρ pur, πυρος puros „ogień”; -νωτος -nōtos „-tyły, -grzbiety”, od νωτον nōton „tył, grzbiet”[30].
- villiersi: André Villiers (1915–1983), francuski entomolog i herpetolog[14].
Zasięg występowania edytuj
Patas rudy występuje w Afryce, zamieszkując w zależności od podgatunku[25]:
- E. patas patas – na północ od lasów równikowych i na południe od Sahary od zachodniego Senegalu i Gambia, południowa Mauretania, południowe Mali, Gwinea Bissau do wschodniej Nigerii i południowego Czadu.
- E. patas pyrrhonotus – na północ od lasów równikowych i na południe od Sahary od południowo-wschodniego Czadu, na wschód przez Republikę Środkowoafrykańską, północną Demokratyczną Republikę Konga, Sudan Południowy oraz środkowy i południowy Sudan (prawdopodobnie na zachód od Nilu Białego, być może na północ od Et Tura), na południe od wschodniej do północnej Ugandy i na północny zachód w środkowej Kenii.
- E. patas villiersi – wyżyna Aïr, północno-środkowy Niger.
Występuje również na wyżynie Ennedi (północno-wschodni Czad), ale status podgatunkowy tej populacji jest niepewny[25]. Introdukowany w południowo-zachodnim Portoryko na Karaibach[23][25].
Morfologia edytuj
Długość ciała (bez ogona) samic 48–52 cm, samców 60–87,5 cm, długość ogona samic 48–55 cm, samców 63–72 cm; masa ciała samic 4–7 kg, samców 7–13 kg[23][31].
Ekologia edytuj
Jest to gatunek szeroko rozprzestrzeniony. Zamieszkuje suche tereny sawannowe i półpustynie, również niewielkie zarośla, np. akacjowe w Afryce Zachodniej i Środkowej. Jest to najszybsza małpa wąskonosa, mogąca przemieszczać się z prędkością do 55 km/h. Potrafi poruszać się na dwóch kończynach, podpierając się ogonem. Grupa rodzinna liczy zwykle około 20 osobników, areał zajmowany przez stado ma powierzchnię około 4 tys. ha. W ciągu jednego dnia małpy penetrują w poszukiwaniu pożywienia obszar o średnicy około 5 km. Odżywiają się żywicą drzew, kwiatami, mrówkami i innymi stawonogami, których poszukują na sawannie.
W niewoli koczkodany rude dożywają 20 lat, jednakże przeciętna samica na wolności umiera w wieku 4 lat. Są to zwierzęta o znacznej śmiertelności, rekompensowanej przez przyspieszone wkraczanie w okres rozrodczy. Gotowość do rozrodu samice osiągają w wieku 2,5 roku. Brak sezonu rozrodczego, długość cyklu płciowego 30 dni.
Status zagrożenia edytuj
W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów został zaliczony do kategorii NT (ang. near threatened ‘bliski zagrożenia’)[15].
Uwagi edytuj
- ↑ Niepoprawna późniejsza pisownia Cercopithecus pyrrhonotus Hemprich & Ehrenberg, 1829.
Przypisy edytuj
- ↑ a b c J.Ch.D. von Schreber: Die Säugthiere in Abbildungen nach der Natur, mit Beschreibungen. T. 1: Der Mensch. Der Affe. Der Maki. Die Fledermaus. Erlangen: Expedition des Schreber’schen säugthier- und des Esper’schen Schmetterlingswerkes, 1775, s. 98, ryc. xvi. (niem.).
- ↑ J.F. Gmelin: Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. Ed. 13., aucta, reformata. T. 1. Lipsiae: Impensis Georg. Emanuel. Beer, 1788, s. 34. (łac.).
- ↑ a b R. Kerr: The animal kingdom, or zoological system, of the celebrated Sir Charles Linnæus. containing a complete systematic description, arrangement, and nomenclature, of all the known species and varieties of the mammalia, or animals which give suck to their young. Class I, Mammalia. Edinburgh: A. Strahan, and T. Cadell, London, and W. Creech, 1792, s. 71. (ang.).
- ↑ a b F.W. Hemprich & Ch.G. Ehrenberg: Symbolae physicae, seu, Icones et descriptiones corporum naturalium novorum aut minus cognitorum: quae ex itineribus per Libyam Aegyptum Nubiam Dongalam Syriam Arabiam et Habessiniam publico institutis sumptu. Berolini: Ex Officina Academica, venditur a Mittlero, 1833, s. hh, kk, ryc. x. (łac.).
- ↑ R.-P. Lesson: Histoire naturelle générale et particulière des mammifères et des oiseaux découverts depuis le mort de Buffon. Oiseaux et mammifères. W: Complement des oeuvres de Buffon, ou histoire naturelle des animaux rares découverts par les naturalistes et les voyageurs depuis la mort de Buffon. T. 5. Paris: Roret, 1836, s. 14. (fr.).
- ↑ J.A. Wagner: Supplementband. W: J.Ch.D. von Schreber: Die Säugthiere in Abbildungen nach der Natur, mit Beschreibungen. Cz. 1: Die Affen und Fledenthiere. Erlangen: Expedition des Schreber’schen säugthier- und des Esper’schen Schmetterlingswerkes, 1840, s. 130, ryc. xvi.b. (niem.).
- ↑ a b Matschie 1905 ↓, s. 274.
- ↑ Matschie 1905 ↓, s. 276.
- ↑ O. Thomas. New African mammals of the genera Cercopithecus, Scotophilus, Miniopterus, Crocidura, Georychus, and Heliophobius. „The Annals and Magazine of Natural History”. Seventh series. 17, s. 173, 1906. (ang.).
- ↑ D.G. Elliot. Descriptions of apparently new species and subspecies of monkeys of the genera Callicebus, Lagothrix, Papio, Pithecus, Cercopithecus, Erythroccbus, and Presbytis. „The Annals and Magazine of Natural History”. Eight series. 4, s. 264, 1909. (ang.).
- ↑ N. Hollister. Mammals collected by John Jay White in British East Africa. „Smithsonian miscellaneous collections”. 56 (2), s. 11, 1910. (ang.).
- ↑ Matschie 1912 ↓, s. 433.
- ↑ Matschie 1912 ↓, s. 434.
- ↑ a b P.L. Dekeyser. Contributions à l’étude de l’Aïr. Mammifères. „Mémoire Institute Francoise Afrique Noire”. 10, s. 388–425, 1950. (fr.).
- ↑ a b Y.A. de Jong, A.B. Rylands & T.M. Butynski, Erythrocebus patas, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2020, wersja 2021-2 [dostęp 2021-09-02] (ang.).
- ↑ Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 47. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ a b K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 255, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
- ↑ Praca zbiorowa: Zwierzęta: encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 117. ISBN 83-01-14344-4.
- ↑ a b D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Erythrocebus patas. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-09-02].
- ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Erythrocebus patas (von Schreber, 1774). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-21]. (ang.).
- ↑ G.-L. Leclerc de Buffon: Le Talapoin. W: G.-L. Leclerc de Buffon & L.J.M. Daubenton: Histoire naturelle, générale et particulière, avec la description du cabinet du roi. T. 14. Paris: L’ Imprimerie Royale, 1766, s. 208, ryc. xxv, xxvi. (fr. • łac.).
- ↑ T. Pennant: Synopsis of quadrupeds. Chester: Printed by J. Monk, 1771, s. 116. (ang.).
- ↑ a b c D. Zinner, G.H. Fickenscher, Ch. Roos, M.V. Anandam, E.L. Bennett, T.R.B. Davenport, N.J. Davies, K.M. Detwiler, A. Engelhardt, A.A. Eudey, E.L. Gadsby, C.P. Groves, A. Healy, K.P. Karanth, S. Molur, T. Nadler, M.C. Richardson, E.P. Riley, A.B. Rylands, L.K. Sheeran, N. Ting, J. Wallis, S.S. Waters & D.J. Whittaker: Family Cercopithecidae (Old World Monkeys). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson: Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 671. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
- ↑ a b S. Gippoliti. On the Taxonomy of Erythrocebus with a Re-evaluation of Erythrocebus poliophaeus (Reichenbach, 1862) from the Blue Nile Region of Sudan and Ethiopia. „Primate Conservation”. 31 (1), s. 53–59, 2017. (ang.).
- ↑ a b c d e C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 232. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
- ↑ G.M. Allen. A checklist of African mammals. „Bulletin of the Museum of Comparative Zoology at Harvard College”. 83, s. 154, 1939. (ang.).
- ↑ MNHN-ZM-MO-1952-6, [w:] Mammals (ZM) [online], Muséum national d’Histoire naturelle [dostęp 2023-09-21] (fr. • ang.).
- ↑ T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 270, 1904. (ang.).
- ↑ Patas. Merriam-Webster. [dostęp 2021-09-02]. (ang.).
- ↑ pyrrhonotus, [w:] The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2023-09-21] (ang.).
- ↑ Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 150. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
Bibliografia edytuj
- P. Matschie. Einige anscheinend neue Meerkatzen. „Sitzungsberichte der Gesellschaft Naturforschender Freunde zu Berlin”. Jahrgang 1905, s. 262–276, 1905. (niem.).
- P. Matschie. Beschreibungen einiger neuer Meerkatzen des « Musée du Congo Belge ». „Revue zoologique africaine”. 1, s. 433–442, 1912. (niem.).
- K.J. Gron: Patas monkey Erythrocebus patas. Primate Info Net, 2006-12-18. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-05)]. (ang.).
- K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 255, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.