Kodeks Justyniana

jedna z trzech części wielkiej kompilacji prawa rzymskiego

Kodeks Justyniana (łac. Codex Iustinianus) – jedna z trzech części wielkiej kompilacji[1] prawa rzymskiego podjętej w latach 528–534 n.e. przez cesarza Justyniana I Wielkiego.

Strona tytułowa wydania z 1583

Historia powstania edytuj

Justynian rozpoczął prace nad Kodeksem rok po wstąpieniu na tron (527). W tym celu powołał 13 lutego 528 konstytucją (ustawą) Haec[2] specjalną komisję, w skład której weszło siedmiu urzędników cesarskiej administracji wysokiej rangi (byli wśród nich m.in. Trybonian i Theophilus). Komisja zakończyła swoje prace po upływie kolejnego roku i 7 kwietnia 529 roku ogłoszono konstytucją Summa[3] pierwszy w ramach kodyfikacji, tzw. Codex vetus („dawny”), którego treść nie dochowała się do naszych czasów[4]. Kilka lat później − w wyniku pracy kolejnej komisji złożonej z Tryboniana, profesora Dorotheusa z Berytu i 3 adwokatów − 16 listopada 534 roku z mocą od 29 grudnia, konstytucją Cordi ogłoszono tzw. Codex repetitae praelectionis („Kodeks ponownego wyboru”), który zastąpił poprzedni[5].

Systematyka edytuj

Kodeks Justyniana składa się z 12 ksiąg podzielonych na tytuły (w liczbie 765)[6]. Zawierają one szereg (przeszło 4600) konstytucji wydawanych przez cesarzy rzymskich, z których najstarsze pochodzą z czasów Hadriana, z wyszczególnieniem imienia cesarza, który przyjął dany akt, adresata konstytucji oraz daty i miejsca jej ogłoszenia (przy braku informacji umieszczano słowa sine die et consule, 'bez dnia i konsula'). W większości napisane są po łacinie, około 150 po grecku[7].

Treścią są przepisy prawa kościelnego i ustrojowego (księga 1), cywilnego (księgi 2 − 8), karnego (księga 9), administracyjnego i finansowego (10 − 12). Księgi podzielone są na tytuły. Kodeks cytowany jest następująco: C lub CJ, numery księgi, tytułu, ustawy, paragrafu. Pierwszy paragraf oznaczany jest pr. (principium a. proemium, 'początek'), drugi jako 1 itd.

Poza Kodeksem Justyniana w skład kodyfikacji justyniańskiej wchodzą jeszcze dwa dzieła. Pierwszym są Digesta Iustiniani (Digesta seu Pandectae)[8] – zbiór 50 ksiąg, ogłoszonych 16 grudnia 533 przez konstytucję Tanta z mocą od 29 grudnia, zawierających fragmenty (9123)[9] z pism 38 prawników rzymskich, poczynając od I wieku p.n.e. aż do III wieku n.e., będący najobszerniejszą częścią kodyfikacji Justyniana. Z założenia fragmenty w nim zawarte miały pochodzić od prawników posiadających przywilej ius publice respondendi, jednakże kompilatorzy wykorzystali również dzieła będące wynikiem działalności trzech prawników z okresu przedklasycznego, którzy przywileju tego posiadać nie mogli (przywilej ten został wprowadzony przez Augusta). Według informacji cesarza komisja wyselekcjonowała materiał z 2000 ksiąg mających ogółem 3 miliony wersów, z czego do Digestów trafiło ok. 150 tysięcy wersów[10]. Do tekstów tych kompilatorzy wprowadzali interpolacje, aby uzgodnić dawne prawo ze współczesnym im. Ich analiza i odkrywanie pierwotnego tekstu od dawna jest przedmiotem zainteresowania uczonych. Treścią jest prawo ustrojowe (księga 1), cywilne (2 − 46), karne (47 i 48), procesowe (49) i administracyjne (50). Księgi omawiające prawo karne Justynian nazwał „strasznymi” (terribiles libri)[11]. Cytowanie podobnie jak Kodeksu − D. lub Dig., kolejne numery: księgi, tytułu, fragmentu i paragrafu (pierwszy paragraf oznaczany jest pr.).

Drugim dziełem są Institutiones Iustiniani (Institutiones sive Elementa) – podstawowe wiadomości z zakresu prawa, o charakterze podręcznikowym, adresowane do cupidae legum iuventuti („żądnej prawa młodzieży”), zebrane w czterech księgach; oparte były głównie na Instytucjach Gaiusa z II w n.e. oraz podręcznikach takich prawników jak: Florentinus, Marcjan, Ulpian. Instytucje, na równi z Kodeksem i Digestami, posiadały również moc ustawy. Zostały ogłoszone 21 listopada 533 konstytucją Imperatoriam.

Prócz tego, zgodnie z zapowiedzią[12], po zakończeniu prac kompilatorskich cesarz wydawał kolejne nowe ustawy (novellae constitutiones), w większości po grecku lub dwujęzyczne, grecko-łacińskie. Wbrew zapowiedzi nie doszło do ogłoszenia ich urzędowego zbioru. Zachowały się trzy większe prywatne zbiory. Najobszerniejszy liczy 168 nowel, z których 2 poprzedzają Justyniana (z lat ok. 513 i 521−523), 10 pochodzi od jego następców (ostatnia datowana jest na rok 575). Nowele wprowadzały istotne zmiany w prawie kościelnym, administracyjnym i finansowym a w zakresie cywilnym w prawie małżeńskim (nr 22) i spadkowym (115, 118, 127). Nowelę zwykle otwiera wstęp (łac. praefatio), a zamyka słowo końcowe (z gr. epilogus). Większe nowele podzielone są na rozdziały (łac. capita) i ewentualnie paragrafy. Cytowanie: skrót Nov., numer ustawy (numeracja tylko w części jest chronologiczna), rozdziału i ewentualnie paragrafu.

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Nie można w tym wypadku mówić o kodyfikacji, gdyż Digesta były jedynie zbiorem szeregu wypowiedzi jurystów na temat problemów prawnych, nie zaś nowym prawem – "Prawo Rzymskie. U podstaw prawa prywatnego, W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamps de Berier, Warszawa 2009.
  2. Constitutio Haec Edykty cesarzy, podobnie jak papieskie bulle, noszą nazwy od swych pierwszych słów.
  3. Summa
  4. Fragment 1 edycji Kodeksu odkryto w Egipcie w 1922 Papirus Oksyrynchos XV.1814, Wacław Osuchowski Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu 1986 ISBN 83-01-02555-7 s. 89.
  5. Constitutio Cordi
  6. Kazimierz Kolańczyk Prawo rzymskie Warszawa 1997 s. 88.
  7. Kolańczyk, op.cit. s. 90.
  8. Digesta łac. 'zbiór' od digerere "zbierać, porządkować" (Kolańczyk op.cit. s. 53). Władysław Kopaliński. [dostęp 2013-08-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-07-02)]. tłumaczy to '(pisma) podzielone (na księgi, tytuły itd.)', digesta l.mn. od digestum r.nij. od digestus imiesłów od digerere 'dzielić; porządkować' z di- 'roz-' i gerere 'nosić; czynić'. Nazwa nawiązywała do klasycznej literatury prawniczej, kiedy pisano dzieła pod takim tytułem. Druga nazwa zapowiadała bogactwo treści (Kolańczyk s.84), Pandectae z gr. πανδέκτης (pandéktēs) 'wszechobejmujący' od pan- 'wszech-' i déktēs 'otrzymujący; żebrak' od déchesthai 'otrzymywać' (Słownik wyrazów obcych : pandekty. [dostęp 2013-08-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-07-02)].)
  9. Kolańczyk, s. 86 podaje 9142 fragmenty.
  10. Tanta paragraf 1, 17, 2. Według dokładniejszych wyliczeń 1625 ksiąg (Kolańczyk s.85)
  11. Tanta paragraf 8a; C. 1, 17, 2, 8a
  12. Cordi paragraf 4

Linki zewnętrzne edytuj