Kodeks Mateusza Dziesiątego
Kodeks biblijny Mateusza Dziesiątego – rękopis napisany na początku XVI wieku przez Mateusza Dziesiątego zawierający obszerne fragmenty Pisma Świętego. Manuskrypt powstał w języku cerkiewnosłowiańskim. Jest to zabytek literacki należący do kręgu kultury ruskiej I Rzeczypospolitej.
Autor edytuj
Autorem kodeksu był Mateusz (Maciej) Joannowicz Dziesiąty[a]. Pochodził on z zamożnej rodziny prawosławnej mieszkającej w Toropcu w Wielkim Księstwie Litewskim. Poza Mateuszem Dziesiątym wszyscy członkowie jego rodziny (rodzice, bracia i siostry) złożyli śluby monastyczne, a niektórzy z nich sprawowali ważne funkcje hierarchiczne w Toropcu lub w Połocku. Mateusz jako jedyny laik w rodzinie służył u bojarów litewskich (m.in u Teodora Januszkiewicza)[1].
Opis edytuj
Kodeks powstał w latach 1502–1507. Początkowo był tłumaczony i spisywany w Wilnie, a od około przełomu lat 1503/1504 (gdy w wyniku wojny litewsko-moskiewskiej Toropiec znalazł się w granicach Wielkiego Księstwa Moskiewskiego) w nowo powstałym monasterze w Supraślu. Możliwym jest, że przez pewien czas do ukończenia monastyru Mateusz Dziesiąty wraz z co najmniej jednym uczniem mieszkał i pracował w Gródku[1].
Rękopis ma 550 kart o wymiarach 307×195 mm. Był przechowywany w bibliotece klasztornej w Supraślu. Od roku 1911 znajduje się w Bibliotece Rosyjskiej Akademii Nauk w Sankt Petersburgu (sygn. BAN 24.4.28). Pierwsza część kodeksu spisana na kartach 1–146 zawiera 12 proroków mniejszych, 4 proroków większych w porządku tradycji cerkiewnosłowiańskiej[b], Hioba, Przypowieści, czytania z Ksiąg Królewskich, Koheleta i Pieśń nad pieśniami. Część druga, rozpoczynająca się na odwrocie karty 146, zawiera Sentencje Menandra[c], Księgę Syracha, Psałterz, cztery Ewangelie, Apokalipsą, Apostoła[d] i typikon zakończony notką autobiograficzną Mateusza Dziesiątego. Te dwie części spisał Mateusz Dziesiąty[2].
Na kartach 478–550 znajdują się pisane później przez pomocnika przy niewielkim wkładzie Mateusza formularze nabożeństw świątecznych. Rękopis jest zdobiony miniaturami, inicjałami i inicjalikami. Na marginesach znajduje się rozbudowany system oznaczeń oraz liczne uwagi. Pismo rękopisu jest wielobarwne: czarny, rubra (odcień czerwieni), złoto i błękit. Filiacja tekstów wskazuje, że część wileńska powstała na bazie źródeł wschodniosłowiańskich, natomiast część napisana w Supraślu na bazie peryferyjnych wzorców bałkańskich (Ewangelie wykazują podobieństwo do ewangeliarzy bośniackich, a Apokalipsa jest zbieżna z Kodeksem Hvala)[3].
Mateusz nie korzystał ze starszej Biblii Gennadiusza (1499), choć ten rękopis był mu zapewne znany. Motywacją do napisania kodeksu było powstanie pierwszej drukarni cyrylickiej Szwajpolta Fiola w Krakowie oraz ożywienie prawosławne na Bałkanach, w Rumunii i na Górze Athos[3].
W 2021 roku staraniem Akademia Supraska otrzymała reprint Kodeksu Mateusza Dziesiątego, który w 2020 roku został wydany w Petersburgu w limitowanej edycji 416 egzemplarzy[4].
Uwagi edytuj
- ↑ Do XVI wieku nie rozróżniano imion Mateusz i Maciej. Pisarz otrzymał pseudonim „Dziesiąty” ponieważ był najmłodszym spośród dziesięciu braci (miał też trzy siostry).
- ↑ Ozeasza, Joela, Amosa, Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza, i Malachiasza, a dopiero po nich czterech proroków większych (w Biblii hebrajskiej Księga Daniela jest zaliczana nie do Proroków lecz do Pism).
- ↑ Sentencje przyjmowano jako dodatek tekstuologicznie związany z tekstami biblijnymi i traktowano jak księgę mądrościową.
- ↑ Dzieje Apostolskie, 7 Listów powszechnych i 14 Listów apostoła Pawła.
Przypisy edytuj
- ↑ a b Naumow 2016 ↓, s. 36.
- ↑ Naumow 2016 ↓, s. 36, 37.
- ↑ a b Naumow 2016 ↓, s. 37.
- ↑ Leonard Drożdżewicz, Reprint Biblii Matfieja Dziesiątego – Kodeksu Mateusza Dziesiątego, pomnika prawosławnego piśmiennictwa państwa polsko-litewskiego - w Akademii Supraskiej, „Znad Wilii”, nr 4 (88), 2021, s. 145.
Bibliografia edytuj
- Aleksander Naumow. Biblia w kulturze Rusi polsko-litewskiej w XVI wieku. „Slavia Meridionalis”. 16, s. 32-51, 2016. DOI: 10.11649/sm.2016.004.