Komisariat Straży Granicznej „Zbąszyń”
Komisariat Straży Granicznej „Zbąszyń” – jednostka organizacyjna Straży Granicznej pełniąca służbę ochronną na granicy polsko-niemieckiej w latach 1928–1939.
Historia | |
Państwo | |
---|---|
Sformowanie |
1928 |
Rozformowanie |
1939 |
Tradycje | |
Rodowód | |
Organizacja | |
Dyslokacja | |
Formacja | |
Podległość |
Geneza edytuj
Na wniosek Ministerstwa Skarbu, uchwałą z 10 marca 1920 roku, powołano do życia Straż Celną[1]. Od połowy 1921 roku jednostki Straży Celnej rozpoczęły przejmowanie odcinków granicy od pododdziałów Batalionów Celnych[2]. Proces tworzenia Straży Celnej trwał do końca 1922 roku[3]. Komisariat Straży Celnej „Zbąszyń”, wraz ze swoimi placówkami granicznymi, wszedł w podporządkowanie Inspektoratu Straży Celnej „Międzychód”[4].
W drugiej połowie 1927 roku przystąpiono do gruntownej reorganizacji Straży Celnej[5]. W praktyce skutkowało to rozwiązaniem tej formacji granicznej. Rozkazem nr 3 z 25 kwietnia 1928 roku w sprawie organizacji Wielkopolskiego Inspektoratu Okręgowego dowódca Straży Granicznej gen. bryg. Stefan Pasławski powołał komisariat Straży Granicznej „Zbąszyń”, który przejął ochronę granicy od rozwiązywanego komisariatu Straży Celnej[6].
Formowanie i zmiany organizacyjne edytuj
Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Ignacego Mościckiego z 22 marca 1928 roku, do ochrony północnej, zachodniej i południowej granicy państwa, a w szczególności do ich ochrony celnej, powoływano z dniem 2 kwietnia 1928 roku Straż Graniczną[7]. Rozkazem nr 3 z 25 kwietnia 1928 roku w sprawie organizacji Wielkopolskiego Inspektoratu Okręgowego dowódca Straży Granicznej gen. bryg. Stefan Pasławski przydzielił komisariat „Zbąszyń” do Inspektoratu Granicznego nr 10 „Opalenica” i określił jego strukturę organizacyjną[6]. Już 15 września 1928 dowódca Straży Granicznej rozkazem nr 7 w sprawie zmian dyslokacji Wielkopolskiego Inspektoratu Okręgowego podpisanym w zastępstwie przez mjr. Wacława Szpilczyńskiego zmieniał organizację komisariatu i ustalał zasięg placówek[8]. Rozkazem nr 11 z 9 stycznia 1930 roku reorganizacji Wielkopolskiego Inspektoratu Okręgowego komendant Straży Granicznej płk Jan Jur-Gorzechowski ustalił numer i nową organizację komisariatu[9]. Rozkazem nr 1 z 25 lutego 1932 roku w sprawach organizacyjnych komendant Straży Granicznej płk Jan Jur-Gorzechowski przeniósł placówkę „Grójec” do Chobienic[10].
Służba graniczna edytuj
W 1936 roku mieścił się w Zbąszyniu przy ulicy Zbąskich 2[11][a]. Komisariat posiadał telefon (nr 63)[13]. Ochraniał odcinek długości 32,5 km[13] od kamienia granicznego G 215 do kamienia granicznego G 389[11][14]. Na terenie podległym komisariatowi znajdowały się dwa przejścia graniczne. Drogowe w miejscowości Zbąszyń – Rogatka przy znaku granicznym nr 257 przy szosie Zbąszyń – Dąbrówka Wielkopolska oraz kolejowe, zlokalizowane na miejscowym dworcu PKP[15]. Działało jeszcze dziesięć przejść gospodarczych: przy kamieniu granicznym G 265/5, przy kamieniu granicznym G 265, przy kamieniu granicznym G 273, przy kamieniu granicznym G 291/3, przy kamieniu granicznym G 298, przy kamieniu granicznym G 301, przy kamieniu granicznym G 329/30, przy kamieniu granicznym G 340/41, przy kamieniu granicznym G 349/50 i przy kamieniu granicznym G 356[16].
Oprócz nich na terenie działało jeszcze dziesięć przejść międzypaństwowych:
- droga polna przy torze kolejowym Zbąszyń – Zbąszynek przy kamieniu granicznym G. 265;
- szosa Nądnia – Chlastawa przy kamieniu granicznym G. 273;
- droga polna Nądnia – Babimost przy kamieniu granicznym G. 291/3;
- droga polna Nądnia – folwark Dąbrowa przy kamieniu granicznym G. 298;
- szosa Nądnia – Nowa Wieś Zbąska (Pałac)25 przy kamieniu granicznym G. 301;
- szosa Nowa Wieś Zbąska – Nowa Wieś Zbąska (Pałac) przy kamieniu granicznym G. 329/30;
- droga polna Nowa Wieś Zbąska – Kosieczyn przy kamieniu granicznym G. 340/41;
- droga polna Nowa Wieś Zbąska – Podmokle przy kamieniu granicznym G. 349/50;
- droga polna Nowa Wieś Zbąska – Podmokle przy kamieniu granicznym G. 35626
Wszystkie otwarte były w porze letniej dla ruchu gospodarczego tylko w dni powszednie, tj. w porze letniej od godz. 600 do 2000 i w porze zimowej od godz. 700 do 1800 27
- Wydarzenia
- 23 kwietnia 1936 roku na przejściu granicznym Zbąszyń – Rogatka, w obecności starosty nowotomyskiego wydano władzom niemieckim 9 osób, natomiast ze strony niemieckiej przyjęto 12 osób. Wśród nich znajdował się as polskiego wywiadu, major Jerzy Sosnowski[17].
- 28 października 1938 o 20.30 przy szosie Zbąszyń – Rogatka przekroczyła granicę 654 osobowa grupa. Zarządzony został alarm komisariatu SG w Zbąszyniu i grupę cofnięto do linii granicznej. Około 21.00 kolejna grupa około 300 osób przekroczyła granicę obok toru kolejowego. Kolejne grupy napływały na terytorium Rzeczypospolitej szosą Chlastawa – Nądnia i torem kolejowym Zbąszyń – Neu Bentschen. Była to zorganizowana akcja niemieckiej policji, która to w sposób nieprawny deportowała obywateli narodowości żydowskiej z terytorium Niemiec. Obok policji i straży granicznej w akcji wyrzucana Żydów wzięła kompania wojska, która bagnetami nasadzonymi na karabiny zmuszała opornych do przejścia na teren Polski. W ciągu 28 i 29 października na odcinku zbąszyńskim wydalono do Polski 6074 osoby[18] .
- Sąsiednie komisariaty
Działania komisariatu w 1939 edytuj
16 lipca około 19.30 żołnierz plutonu wzmocnienia „Zbąszyń” starszy strzelec Jan Basiński zatrzymał w odległości około kilometra od granicy żołnierza niemieckiego na rowerze. Uciekiniera niezwłocznie odstawiono do Bydgoszczy, do dyspozycji szefa tamtejszej Ekspozytury nr 3 Oddziału II Sztabu Głównego. W ostatnich dniach sierpnia zaczęła się ewakuacja miasta. Od 25 sierpnia Niemcy przerwały komunikację międzynarodową. 1 września już około 2.00 naruszona została granica w rejonie Zbąszynia. Most kolejowy nie został wysadzony, gdyż dyżurujący saper został zabity przez dywersantów. O świcie oddziały 12 Grupy Grenzschutzu opanowały most na Obrze w Trzcielu oraz most kolejowy w Zbąszyniu i zajęły Kopanicę i Zbąszyń. Rankiem pododdziały SG silnym kontratakiem odbiły miasto. Nie czekając na nadejście większych sił nieprzyjaciela, strażnicy wraz z ochotniczym plutonem wsparcia sierż. Błocha wycofali się w kierunku Nowego Tomyśla[19].
Funkcjonariusze komisariatu edytuj
Kierownicy/komendanci komisariatu | |||
---|---|---|---|
stopień | imię i nazwisko | okres pełnienia służby | kolejne stanowisko |
komisarz | Franciszek Szulc[12] | ||
komisarz | Witalis Wołosiewicz[20] | był w 1932 – | |
komisarz | Stanisław Szymiczek[12] | ||
komisarz | Artur Tarnawiecki[12] | ||
komisarz | Władysław Przybylski[12] | 1937 – 1938 | |
podkomisarz | Franciszek Kotapski[12] | 1 III 1939[21] – VI 1939 | zamordowany w 1940 w Charkowie |
podkomisarz | Zdzisław Luzak | 18 VI 1939[22] – 20 VI 1939 | komisariat „Orłowa” |
podkomisarz | Stanisław Roganowicz[b][12] | 20 VI 1939 – IX 1939 | zamordowany w 1940 w Katyniu |
Zastępcy komendanta komisariatu | |||
starszy strażnik | Karol Pohorski[23] | 1 V 1939[24] – |
Struktura organizacyjna edytuj
Organizacja komisariatu w marcu 1928[6]:
- komenda – Zbąszyń
- placówka Straży Granicznej I linii „Stary Trzciel”
- placówka Straży Granicznej I linii „Strzyżewo”
- placówka Straży Granicznej I linii „Rajewo”
- placówka Straży Granicznej I linii „Grójec Wielki”
- placówka Straży Granicznej II linii „Zbąszyń”
Organizacja komisariatu we wrześniu 1928[25]:
- placówka Straży Granicznej I linii „Stary Folwark”
- placówka Straży Granicznej I linii „Strzyżewo”
- placówka Straży Granicznej I linii „Nadnia”
- placówka Straży Granicznej I linii „Grójec Wielki”
- placówka Straży Granicznej II linii „Zbąszyń”
Organizacja komisariatu w styczniu 1930[9][26]:
- 3/10 komenda – Zbąszyń
- placówka Straży Granicznej I linii „Strzyżewo”
- placówka Straży Granicznej I linii „Nadnia”
- placówka Straży Granicznej I linii „Grójec Wielki” → w 1932 przeniesiona do Chobienic
- placówka Straży Granicznej I linii „Wąchabno”
- placówka Straży Granicznej II linii „Zbąszyń” ul. 17 stycznia 8
- placówka Straży Granicznej II linii „Nowy Tomyśl” ul. Sienkiewicza 227
Organizacja komisariatu w 1936[27]:
- komenda – Zbąszyń
- placówka Straży Granicznej I linii „Przychodzko”
- placówka Straży Granicznej I linii „Strzyżewo”
- placówka Straży Granicznej I linii „Nądnia”
- placówka Straży Granicznej I linii „Chobienice”
- placówka Straży Granicznej II linii „Zbąszyń”
- placówka Straży Granicznej II linii „Nowy Tomyśl”
Uwagi edytuj
- ↑ Siedziba komisariatu mieściła się w dzisiejszym budynku Biblioteki Publicznej Miasta i Gminy przy ul. 17 Stycznia 67[12].
- ↑ Stanisław Mieczysław Roganowicz – ur. 28 XI 1902 s. Władysława i Eugenii. Podporucznik rezerwy WP i komisarz SG. Odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi. Do czerwca 1939 komendant komisariatu SG „Orłowa”, następnie przeniesiony do Zbąszynia. Zamordowany w 1940 w Katyniu. Ekshumowany w 1943. Przy zwłokach znaleziono legitymację oficerską i dwie pocztówki[12].
Przypisy edytuj
- ↑ Dominiczak 1975 ↓, s. 130.
- ↑ Piekarz 2017 ↓, s. 28.
- ↑ Dominiczak 1997 ↓, s. 250.
- ↑ Kozłowski 2012 ↓, s. 27.
- ↑ Kula 1994 ↓, s. 40.
- ↑ a b c Jabłonowski i Polak 1999 ↓, s. 22.
- ↑ Goryński 2012 ↓, s. 226.
- ↑ Jabłonowski i Polak 1999 ↓, s. 33.
- ↑ a b Jabłonowski i Polak 1999 ↓, s. 70.
- ↑ Jabłonowski i Polak 1999 ↓, s. 82.
- ↑ a b Opis IG „Wolsztyn” ↓, s. 2.
- ↑ a b c d e f g h Grobelski 2007 ↓, s. 38.
- ↑ a b Dyslokacja IG „Wolsztyn” ↓, s. 1.
- ↑ Grobelski 2007 ↓, s. 39.
- ↑ Grobelski 2007 ↓, s. 41,42.
- ↑ Grobelski 2007 ↓, s. 44.
- ↑ Grobelski 2007 ↓, s. 45.
- ↑ Czuchwicki 2007 ↓.
- ↑ Grobelski 2007 ↓, s. 58.
- ↑ Wykaz imienny Wlkp. IO ↓, s. 3.
- ↑ Rozkazy Komendy SG ↓, s. 9/39.
- ↑ Rozkazy Komendy SG ↓, s. 39/39.
- ↑ Rozkazy Komendy SG ↓, s. 14/39.
- ↑ Rozkazy Komendy SG ↓, s. 27/39.
- ↑ Jabłonowski i Polak 1999 ↓, s. 34.
- ↑ Dyslokacja Wlkp. IG ↓, r. 1933.
- ↑ Dyslokacja IG „Wolsztyn” ↓, s. 2.
Bibliografia edytuj
- Henryk Dominiczak: Granica polsko-niemiecka 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
- Henryk Dominiczak: Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów 966–1996. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997. ISBN 83-11-08618-4. OCLC 37244743.
- Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1839. Dokumenty organizacyjne, wybór źródeł. Tom II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999. ISBN 83-87424-77-3.
- Piotr Kozłowski. Straż Celna zapomnianą formacją graniczną II Rzeczypospolitej – dyslokacja jednostek granicznych w 1926 roku. „Problemy Ochrony Granic”. 50, 2012. Kętrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej. ISSN 1505-1757.
- Henryk Mieczysław Kula: Polska Straż Graniczna w latach 1928–1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1994. ISBN 8311082671.
- Karolina Piekarz. Polskie formacje graniczne 1918–1924. „Mówią Wieki”. 2s, 2017. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”. ISSN 1897-8088.
- Wykaz dyslokacji Wielkopolskiego Inspektoratu Granicznego w latach 1933–1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
- Grzegorz Goryński: Powstanie, organizacja i funkcjonowanie straży granicznej w latach 1928–1939. 2012. [dostęp 2016-12-31].
- Wojciech Grobelski: Działalność społeczna Straży Granicznej na pograniczu polsko – niemieckim na przykładzie komisariatu SG w Zbąszyniu. 2007. [dostęp 2017-03-14].
- Wacław Czuchwicki: Wydalenie Żydów z Niemiec w 1938 r. w okolicach przygranicznego Zbąszynia. Internetowy Kantor Wydawniczy Muzeum Regionalnego Ziemi Zbąszyńskiej I Regionu Kozła w Zbąszyniu „Szkice Zbąszyńskie”, 2007. [dostęp 2018-02-125]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-02-26)].
- Wykaz imienny oficerów i szeregowych Straży Granicznej Wielkopolskiego Inspektoratu Okręgowego pracujących w Przysposobieniu Wojskowym → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
- Wykaz dyslokacji jednostek Inspektoratu Granicznego „Wolsztyn” w 1936 roku → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
- Charakterystyka terenu Inspektoratu Granicznego „Wolsztyn” w latach 1935–1938 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
- Rozkazy Komendy Straży Granicznej 1928–1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.