Wikipedia

Kozienice

miasto w województwie mazowieckim

Kozienice (niem. Koschnitz[3]; jid. ‏קאָזש(ע)ניץ‎ Koż(e)nic[4]) – miasto w województwie mazowieckim, w powiecie kozienickim. Siedziba władz powiatu i miejsko-wiejskiej gminy Kozienice. Położone nad lewym dopływem Wisły – rzeką Zagożdżonką, na Nizinie Środkowomazowieckiej; historycznie – w Małopolsce.

Kozienice
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Siedziba Urzędu Miasta i Gminy
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 mazowieckie

Powiat

kozienicki

Gmina

Kozienice

Data założenia

1206[1]

Prawa miejskie

8 stycznia 1549

Burmistrz

Piotr Kozłowski

Powierzchnia

10,45 km²

Populacja (31.12.2020)
• liczba ludności
• gęstość


15 760[2]
1508 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 48

Kod pocztowy

26-900

Tablice rejestracyjne

WKZ

Położenie na mapie gminy Kozienice
Mapa konturowa gminy Kozienice, w centrum znajduje się punkt z opisem „Kozienice”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po prawej znajduje się punkt z opisem „Kozienice”
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Kozienice”
Położenie na mapie powiatu kozienickiego
Mapa konturowa powiatu kozienickiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Kozienice”
Ziemia51°35′08″N 21°33′04″E/51,585556 21,551111
TERC (TERYT)

1407054

SIMC

0973524

Hasło promocyjne: Kozienice. Idealne na szczęście
Urząd miejski
ul. Parkowa 5
26-900 Kozienice
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

31 grudnia 2020 roku miasto miało 16 877 mieszkańców i pod względem wielkości plasowało się na 258. miejscu w kraju[5].

Kozienice są członkiem Związku Miast Nadwiślańskich.

Miasto królewskie w powiecie radomskim województwa sandomierskiego w drugiej połowie XVI wieku[6].

Położenie edytuj

 
Symbol miasta
 
Fragment miasta przed 1918

Miasto leży w południowej części województwa mazowieckiego, w Dolinie Środkowej Wisły[7].

Historycznie należy do Małopolski. Leżało w ziemi sandomierskiej, następnie w województwie sandomierskim. Były miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego[8]. Kozienice stanowią także część dawnej ziemi radomskiej[9].

W latach 1939–1945 było częścią dystryktu radomskiego.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa radomskiego, zaś przed 1975 do województwa kieleckiego.

Osiedla: Energetyki, Piaski (Wschód), Pokoju, Skarpa, Borki, Zdziczów, Polesie, Stara Wieś, Głowaczowska 1, Głowaczowska 2.

Nazwa edytuj

 
Kozienice na mapie Topograficznej Królestwa Polskiego z 1839

W 1429 roku nazwa miasta zostaje zapisana jako Coszinicze, co należy czytać jako Kozinice. Obecna forma pojawia się po raz pierwszy w zapiskach z 1569 roku, jako Kozienycze. Przeobrażenie nastąpiło poprzez zmianę grupy -in- w -en-, co było częstym zjawiskiem w ówczesnej polszczyźnie. Nazwa pochodzi od nazwy osobowej Kozina, istnienie osoby o takim imieniu, nazwisku lub przezwisku jest potwierdzone przez źródła historyczne[10].

Inną wersję pochodzenia nazwy podaje ks. Franciszek Siarczyński:

Król, mówi podanie, sarnę na krótki strzał chybił; Kozie nic! zawołali obecni łowcy, a król przez pamięć na te wyrazy, osadzie przez siebie założonej miano Kozienic nadał[11].

Historia edytuj

Pierwsza wzmianka o Kozienicach pochodzi z 1206, kiedy wraz z sąsiednimi wsiami nadane zostały klasztorowi norbertanek w Płocku. Włości te były jednak znacznie oddalone od Płocka, więc Kozienice w drodze zamiany stały się własnością królewską i pozostały nią aż do rozbiorów. W 1326 roku wieś Kozienice została przeniesiona na prawo magdeburskie przez Władysława Łokietka. Miejscowość położona na skraju Puszczy Kozienickiej przy trakcie z Wilna do Krakowa została jednym z ulubionych miejsc polowań króla Władysława Jagiełły, który przebywał tu 10 razy. Prawdopodobnie dla niego też wzniesiono tu drewniany dwór myśliwski, a sam król w 1394 ufundował kościół. Bliskość Puszczy Radomskiej i rzeki Wisły pozwoliła na budowę, pod kierownictwem mistrza Jarosława, mostu łyżwowego, który po spławieniu do Czerwińska był wykorzystany przez wojska polskie pomiędzy 30 czerwca a 3 lipca 1410 roku do przeprawy w czasie wielkiej wojny z zakonem krzyżackim[12][13].

W 1467 roku w królewskim dworze królowa Elżbieta Rakuszanka urodziła syna królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi, późniejszego króla Zygmunta I Starego, co upamiętnia do dziś pamiątkowa kolumna wzniesiona w 1518, która jest najstarszym pomnikiem świeckim w Polsce. W 1507 mieszkańcy Kozienic poprosili o prawa miejskie. Czekali na nie ponad 40 lat, gdyż dopiero 8 stycznia 1549 roku król Zygmunt II August wydał na sejmie w Piotrkowie przywilej dla wojewody ruskiego i starosty radomskiego Piotra Firleja z Dąbrowicy na założenie miasta na części gruntów kozienickich, a w 1550 wydany został drugi przywilej lokacyjny (w porównaniu z pierwszym przywilejem zwiększał obciążenia fiskalne mieszczan). W 1557 król Zygmunt August ufundował tu parafię i uposażył plebana, w roku 1558 Kozienice otrzymały przywilej organizowania jarmarków.

W 1652 roku miasto spustoszyła epidemia cholery. W czasie potopu szwedzkiego 6 kwietnia 1656 doszło do zwycięskiej dla Polaków bitwy pod Kozienicami, ale w 1657 roku miasto zostało zniszczone przez siedmiogrodzkie wojska Jerzego Rakoczego. Sejm w 1658 roku wyznaczył starodubowianom Kozienice jako miejsce sejmików[14]. Ponownie miasto zostało zniszczone przez wojska szwedzkie w 1704 roku w trakcie wielkiej wojny północnej.

 
Popiersie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego przed muzeum w Kozienicach

W 1764 powstał tu skład soli dla całego powiatu radomskiego, a w 1779 miasto otrzymało przywilej na 12 jarmarków rocznie[11]. W 1782 miasto o przeważnie drewnianej zabudowie zostało zniszczone przez pożar i dzięki królowi odbudowane głównie jako murowane. W 1786 roku w miejscowości król Stanisław Poniatowski założył Królewską Manufakturę Broni Palnej[15], która w latach 1784-1788 przekształcona została w Fabrykę Broni w Kozienicach będącą największą fabryką broni palnej w Rzeczypospolitej[16]. Fabryka wytwarzała karabiny, pistolety oraz sztucery, w tym pierwszy w historii seryjnie produkowany karabin polskiej konstrukcji tzw. sztucer kozienicki[17][18]. Miasto w okresie tym praktycznie od nowa lokowane zyskało murowaną zabudowę. Odbudową i przebudową miasta zajął się Stanisław August Poniatowski (według projektu Jana Fontany). W 1792 roku w czasie wojny polsko-rosyjskiej pod Kozienicami stało polskie wojsko pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego. Po III rozbiorze Polski (1795) Kozienice znalazły się na terenie zaboru austriackiego, w latach 1807-1815 wchodziły w skład Księstwa Warszawskiego, a od 1815 roku znajdowały na terenie zaboru rosyjskiego[19][20]. W 1844 władze rosyjskie utworzyły gubernię radomską, w której skład weszły Kozienice. Wojska rosyjskie stacjonowały w Kozienicach od 1813 aż do 1915 roku, kiedy zostały zmuszone do wycofania się z powodu wkroczenia Austriaków i Niemców (I wojna światowa). W latach polskich powstań wyzwoleńczych 1830-1831 oraz 1863-1864 w okolicach Kozienic odbywały się walki powstańców przeciwko rosyjskiemu zaborcy.

W 1867 utworzono powiat kozienicki. Dzięki temu została wybudowana droga do Radomia. Wzniesiono też koszary, przebudowano i rozbudowano pałac. Działały fabryka blachy, garbarnia, browar i młyny. W 1897 Kozienice zamieszkiwało 6391 osób, w tym 3764 Żydów.

W czasie rozbiorów w mieście stacjonował 25 Smoleński Pułk Piechoty, przeniesiony później do Woroneża. W 1902 przyszedł w Kozienicach na świat Zygmunt Lederman-Lednicki, znany skrzypek i dyrygent (m.in. Polskiego Radia). Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę (1918) Kozienice weszły w skład województwa kieleckiego. W 1921 miasto miało najwyższy odsetek ludności wyznania mojżeszowego na całej ziemi radomskiej, wyłączając Radom (3811 osób)[21].

W 1940 Niemcy otworzyli w Kozienicach getto dla ludności żydowskiej[22]. Początkowo mieszkało w nim ok. 5 tys. Żydów, jednak we wrześniu 1942 wskutek przesiedleń ludności żydowskiej z innych miejscowości (m.in. Magnuszewa, Sieciechowa i Głowaczowa) ich liczba wzrosła do ok. 13 tys.[22] W tym samym miesiącu getto zostało zlikwidowane, a jego mieszkańców wywieziono do obozu zagłady w Treblince[22].

Podczas II wojny światowej działały w okolicach oddziały partyzanckie (gł. Bataliony Chłopskie).

W czasach Polski Ludowej powstały Zakłady Ceramiki Radiowej, Fabryka Mebli (wszystkie zlikwidowane)[23]. Istnienie miasta ściśle związane jest z funkcjonowaniem Elektrowni Kozienice i towarzyszących zakładów. Wygaszenie jej działalności (co, w związku z polityką klimatyczną, jest praktycznie przesądzone) grozi gwałtowną pauperyzacją mieszkańców i odpływem ludności.


Dane GUS dotyczące faktycznego miejsca zamieszkania.

  • Piramida wieku mieszkańców Kozienic w 2014[2].

 

Gospodarka edytuj

W miejscowości działało Państwowe Gospodarstwo Rolne – Stadnina Koni Kozienice[24]. Od 1994 jako Stadnina Koni Kozienice Sp. z o.o.[25].

W mieście zlokalizowane są zakłady: artykułów biurowych, materiałów budowlanych i spożywcze. Największy zakład to Elektrownia Kozienice (Świerże Górne), do mniejszych należą takie jak: Esselte(inne języki), Bakoma, Mleczarnia Obory, Alpar.

W mieście siedzibę ma Gospodarstwo Skarbu Państwa należące do Agencji Nieruchomości Rolnych[26].

Transport edytuj

 
Dawny dworzec PKS

Ważny węzeł drogowy. W mieście krzyżują się drogi krajowe:

W sąsiadującej z Kozienicami od południa miejscowości Aleksandrówka początek ma droga wojewódzka nr 737 relacji Aleksandrówka – Radom.

Pomimo dużego natężenia ruchu samochodów (w samym mieście ponad 10 tys. na dobę) w najbliższych latach nie planuje się budowy obwodnicy.

Przez obrzeża Kozienic przebiega linia kolejowa nr 76 do Bąkowca. Odbywa się jednak na niej tylko transport towarowy (głównie węgiel kamienny do Elektrowni Kozienice). Linia została zamknięta dla ruchu pasażerskiego w 1969. Niemniej jednak przed każdymi wyborami parlamentarnymi politycy deklarują przedłużenie tej linii aż do Dobieszyna i przywrócenie transportu osobowego z Kozienic w kierunku Warszawy[potrzebny przypis].

Atrakcje turystyczne edytuj

 
Panorama pałacu, obecnie Muzeum Regionalne w Kozienicach

Zabytki edytuj

 
Kościół św. Krzyża
 
Willa z 1923 roku, obecnie biblioteka
  • kościół par. pw. Świętego Krzyża z lat 1868-1869, nr rej.: 277/A z 27.12.1984
  • zespół pałacowy z XVIII wieku, przebudowany w 2 poł. XIX wieku w stylu renesansu francuskiego i znacznie po zniszczeniach w 1939 r., nr rej.: 315/A/67 z 15.06.1967 oraz 98/A z 18.03.1981:
    • pałac, (obecnie Muzeum Regionalne), nr rej.: 200 z 20.08.1955
    • park, nr rej.: 630 z 17.12.1957
  • cmentarz parafialny rzym.-kat. z poł. XIX, nr rej.: 464/A z 5.11.1991
  • cmentarz żydowski, XVI-XX, nr rej.: 403/A z 3.04.1989
  • cmentarzyk rodziny Dehnów z 1 poł. XIX, nr rej.: 523/A z 6.04.1992
  • kramy, drewniano-murowane, poł. XIX, nr rej.: 246/A z 20.03.1984
  • willa z 1923 roku, ul. Kochanowskiego 20, nr rej.: 340/A z 10.04.1986
  • dworek z poł. XIX w., ul. 1 Maja 10, nr rej.: 531/A z 30.10.1992
  • kaplica z końca XVIII, nr rej.: 627 z 28.10.1971, 830 z 29.01.1959
  • kolumna pamiątkowa z XVI wieku

Wspólnoty wyznaniowe edytuj

 
Kościół pw. Świętej Rodziny

Na terenie Kozienic działalność religijną prowadzą następujące kościoły i związki wyznaniowe:

Organizacje charytatywne edytuj

  • Stowarzyszenie Na Rzecz Dzieci i Osób Niepełnosprawnych „Tęcza”.

Urodzeni w Kozienicach edytuj

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Kozienicach.

W Kozienicach urodzili się między innymi:

Sport edytuj

  • UKS „Olimp” Kozienice - lekkoatletyka
  • KTS Kozienice - tenis stołowy
  • KKS Kozienice – piłka siatkowa
  • KS „Energia” Kozienice – piłka nożna
  • UKS „Jedynka” Kozienice – piłka siatkowa
  • MGUKS Kozienice – męska koszykówka
  • UKS „AQUATOR” Kozienice – pływanie
  • MG KSO „HAMER” KOZIENICE – strzelectwo
  • KŻ „DAL” Kozienice – żeglarstwo

Współpraca międzynarodowa edytuj

Gmina podpisała cztery umowy z:

Burmistrzowie Kozienic edytuj

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ http://www.kozienice.pl/strona-170-historia.html, w oparciu o dane historyczne.
  2. ↑ a b Kozienice w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-11-22], liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  3. ↑ Virtual Shtetl: Kozienice
  4. ↑ Yiddishland: Countries, Cities, Towns, Rivers. YIVO Institute for Jewish Research. [dostęp 2019-09-01]. (ang. • jid.).
  5. ↑ Lista miast w Polsce (spis miast, mapa miast, liczba ludności, powierzchnia, wyszukiwarka) [online], Polska w liczbach [dostęp 2021-12-27] (pol.).
  6. ↑ Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku. ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 1993, s. 82.
  7. ↑ Jerzy Kondracki, Andrzej Richling: Atlas Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa: Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej, 1994.
  8. ↑ Feliks Kiryk, Urbanizacja Małopolski : województwo sandomierskie : XIII-XVI wiek, Kilece 1994, s. 17.
  9. ↑ Franciszek Siarczyński: Opis powiatu radomskiego, Warszawa 1847, s. 71.
  10. ↑ Kazimierz Rymut: Nazwy miast Polski. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1987, s. 117. ISBN 83-04-02436-5.
  11. ↑ a b Franciszek Siarczyński: Opis powiatu radomskiego przez ks. Franciszka Siarczyńskiego w rękopismie pozostały. Warszawa, Drukarnia Komisji Rządowej Sprawiedliwości, 1847.
  12. ↑ Słownik historii Polski, Wiedza Powszechna, Warszawa 1973, s. 61
  13. ↑ Jan Długosz: Jana Długosza kanonika krakowskiego Dziejów polskich ksiąg dwanaście, Kraków, 1868, T. 3, s. 561
  14. ↑ Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, tom IV: Ziemia smoleńska i województwo smoleńskie. XIV-XVIII wiek, redakcja: Andrzej Rachuba, opracowanie: Henryk Lulewicz, Andrzej Rachuba, Przemysław P. Romaniuk, Andrzej Haratym, przy współpracy: Andreja Macuka i Jaugiena Aniszczankis, Warszawa 2009, s. 18.
  15. ↑ Włodzimierz Kwaśniewicz: 1000 słów o dawnej broni palnej. Warszawa: MON, 1987, s. 12. ISBN 83-11-07350-3.
  16. ↑ Bolesław Orłowski: Nie tylko szablą i piórem. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1985, s. 109-110. ISBN 83-206-0509-1.
  17. ↑ Stanisław Kobielski: Polska broń – broń palna. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1975, s. 100-101.
  18. ↑ Marian Maciejewski: Broń strzelecka wojsk polskich w latach 1717-1945. Szczecin: Glob, 1991, s. 20-23. ISBN 83-7007-066-3.
  19. ↑ Historia miejscowości | Wirtualny Sztetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2022-12-20].
  20. ↑ Powiat Kozienice - Rys historyczny [online], www.kozienicepowiat.pl [dostęp 2022-12-20].
  21. ↑ Sebastian Piątkowski, "Twierdzą nam będzie każdy próg--" : społeczeństwo Ziemi Radomskiej w okresie wojny polsko-bolszewickiej lat 1919-1920, Radom, s. 16, ISBN 978-83-61322-09-2, OCLC 934284897 [dostęp 2020-10-06].
  22. ↑ a b c Czesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 248. ISBN 83-01-00065-1.
  23. ↑ Wojciech Jankowski, Mały przewodnik po Polsce, Wydawnictwo Sport i Turystyk Warszawa 1983 ISBN 83-217-2329-2 s. 159
  24. ↑ Internetowy System Aktów Prawnych [online], isap.sejm.gov.pl [zarchiwizowane z adresu 2012-01-19]. Dz.U. 1990 nr 49 poz. 291
  25. ↑ Internetowy System Aktów Prawnych. isap.sejm.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-01-18)]. Dz.U. 1994 nr 83 poz. 383
  26. ↑ "Dane kontaktowe do Gospodarstw Skarbu Państwa w administrowaniu – Agencja Nieruchomości Rolnych". [dostęp 2012-11-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-21)].
  27. ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-20].
  28. ↑ – Woj. mazowieckie | Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej
  29. ↑ Współpraca zagraniczna gminy Kozienice na [w: www.Kozienice.pl]. [dostęp 2011-12-25]. (pol.).
  30. ↑ Kozienice: Partnerstwo z amerykańskim miastem Roswell [online], Serwis Samorządowy PAP [dostęp 2023-09-29] (pol.).

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kozienice&oldid=73498990”