Wikipedia

Królestwo Jugosławii

Królestwo Jugosławii – nazwa państwa południowosłowiańskiego, używana od 1929 dla królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Rządziła nim dynastia Karadziordziewiciów (do 1945).

Królestwo Jugosławii
Краљевина Југославија
Kraljevina Jugoslavija
1929–1941 (1945)
Flaga
 Herb Jugosławii
Flaga Herb
Dewiza: (serb.-chorw.-słow.) Jedan narod, jedan kralj, jedna država
(Jeden naród, jeden król, jedno państwo)
Hymn:
Himna Kraljevine Jugoslavije
Химна Краљевине Југославије
(Hymn Narodowy Królestwa Serbów Chorwatów i Słoweńców)
Położenie Jugosławii
Konstytucja

Konstytucja Królestwa Jugosławii

Język urzędowy

serbsko-chorwacko-słoweński[1][2]

Stolica

Belgrad

Ustrój polityczny

monarchia konstytucyjna

Typ państwa

królestwo

Pierwszy król

Piotr I Karadziordziewić

Ostatni król

Piotr II Karađorđewić

Szef rządu

premier (ostatni) Ivan Šubašić (na emigracji)

Powierzchnia
 • całkowita


247 542 km²

Liczba ludności (1939)
 • całkowita 
 • gęstość zaludnienia
 • narody i grupy etniczne


15 400 000
62 osób/km²
Serbowie, Chorwaci, Słoweńcy, Bośniacy, Czarnogórcy, Macedończycy, Albańczycy i inni

PKB (1938)
 • całkowite 
 • na osobę


5,221 mld USD[3]
339 USD

Waluta

dinar jugosłowiański (YUD)

Data powstania

6 stycznia 1929

Proklamacja Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii

Jugosławia
29 listopada 1945

Religia dominująca

Prawosławie, Katolicyzm, Islam

Strefa czasowa

UTC +1 – zima
UTC +2 – lato

Terytoria autonomiczne

Banowina Chorwacji

Mapa Jugosławii
Multimedia w Wikimedia Commons

Historia edytuj

Okres międzywojenny edytuj

  • 20 czerwca 1928 – Puniša Račić, poseł Narodowej Partii Radykalnej, Serb z Czarnogóry, zastrzelił w Skupsztinie dwóch posłów Chorwackiej Partii Chłopskiej i ciężko ranił jej przywódcę Stjepana Radicia, który zmarł z ran 8 sierpnia 1928
  • 6 stycznia 1929 – w obliczu wywołanego zabójstwem kryzysu politycznego król Aleksander I Karadziordziewić rozwiązuje skupsztinę i wszystkie partie polityczne, zawiesza konstytucję z 1921 i obejmuje rządy osobiste; początek dyktatury
  • 3 października 1929 – dekret królewski w dążeniu do konsolidacji państwa zmienił jego nazwę na „Królestwo Jugosławii” i wprowadził nowy podział administracyjny na banowiny, znosząc historyczne granice krajów, z których powstało Królestwo SHS
  • 1930-1932 – kryzys gospodarczy i ostra recesja w Jugosławii
  • od 1930 – nasilenie działalności separatystów chorwackich z ruchu ustaszów i macedońskich z WMRO, korzystających ze wsparcia Włoch i Bułgarii
  • 3 września 1931 – król Aleksander I nadaje Jugosławii nową konstytucję, wzmacniającą władzę monarchy, ograniczającą prawa i wolności obywatelskie oraz demokrację
  • listopad-grudzień 1932 – fala żądań chorwackiej, słoweńskiej, muzułmańskiej, czarnogórskiej i wojwodińskiej opozycji antyserbskiej dotyczących federalizacji państwa i poszanowania praw narodowych, zakończona represjami w postaci uwięzienia lub izolacji przywódców
  • 9 października 1934 – zamachowiec z WMRO Veličko Georgijev-Kerin (Włado Czernozemski) zastrzelił króla Aleksandra I oraz francuskiego ministra spraw zagranicznych Louisa Barthou podczas wizyty w Marsylii (akcja Miecz Teutoński)[4]
  • 12 października 1934 – w imieniu małoletniego następcy tronu Piotra II Karadziordziewicia władzę obejmuje rada regencyjna na czele z księciem Pawłem Karadziordziewiciem
  • 25 lipca 1935 – szukając poparcia społecznego wśród katolików rząd Jugosławii podpisuje konkordat ze Stolicą Apostolską, jednak wskutek masowego ostrego sprzeciwu ludności i duchowieństwa prawosławnego konkordat nie zostaje ratyfikowany; wydarzenie pogłębia wrogość serbsko-chorwacką
  • od 1937 – zmiana kursu polityki zagranicznej Jugosławii z profrancuskiego na prowłoski i proniemiecki, narastanie tendencji separatystycznych w Chorwacji, od 1939 pierwsze naciski polityczne Niemiec i Włoch
  • 5 maja 1935 i 11 grudnia 1938 – wybory parlamentarne, w których opozycja, przede wszystkim chorwacka, mimo brutalnych nacisków ze strony rządu, zdobywa 38% i 45% głosów; mimo tego większość mandatów otrzymuje stronnictwo rządowe, ponieważ konstytucja z 1931 zapewnia 3/5 mandatów partii osiągającej największe poparcie
  • 1939–1941 – coraz bardziej niekorzystna sytuacja międzynarodowa Jugosławii; nasilające się naciski niemieckie w sprawach politycznych i gospodarczych
  • początek 1939 – regent książę Paweł poszukując możliwości wzmocnienia państwa zmienia kurs wobec nieserbskich narodów Jugosławii i zleca nowemu premierowi Dragišy Cvetkoviciowi osiągnięcie porozumienia z opozycją kosztem częściowej rezygnacji z dominacji serbskiej
  • kwiecień-sierpień 1939 – premier Cvetković i przywódca chorwackiej opozycji Vladko Maček prowadzą rozmowy na temat zmiany ustroju wewnętrznego Jugosławii poprzez dopuszczenie narodowości nieserbskich do władzy i częściowej federalizacji państwa
  • 26 sierpnia 1939 – regent zatwierdza porozumienie Cvetković-Maček i w jego wykonaniu powołuje rząd z udziałem Chorwatów oraz ustanawia autonomiczną Banowinę Chorwacji o szerokim zakresie samorządu
  • 5 września 1939 – Jugosławia ogłasza neutralność w wojnie Niemiec z Polską, Francją i Wielką Brytanią; w 1940 władze Jugosławii tolerują tranzyt Polaków z Węgier i Rumunii do armii polskiej we Francji
  • luty 1941 – Niemcy żądają przystąpienia Jugosławii do Paktu Trzech; 4 marca regent odmawia
  • 25 marca 1941 – w obliczu ponowionych żądań niemieckich Jugosławia przystępuje do Paktu Trzech; masowe protesty w Serbii, częściowo inspirowane przez komunistów
  • 26–27 marca 1941 – wojskowy zamach stanu proalianckich oficerów pod wodzą gen. Dušana Simovicia; król Piotr II przejmuje władzę i dymisjonuje regentów; nowy rząd szuka oparcia przeciw Niemcom w ZSRR i Wielkiej Brytanii
  • 3 kwietnia 1941 – rząd zarządza tajną (imienną) mobilizację, która trwa jeszcze, gdy Jugosławia zostaje zaatakowana trzy dni później

II wojna światowa edytuj

 
  • 6 kwietnia 1941 – wojska III Rzeszy wkraczają do Jugosławii z obszarów Bułgarii, Rumunii i dawnej Austrii; wojska włoskie wkraczają do Słowenii z Istrii i Friulu
  • 10 kwietnia 1941 – Niemcy zajmują Zagrzeb
  • 10 kwietnia 1941 – po masowej dezercji żołnierzy chorwackich z armii jugosłowiańskiej Chorwacja ogłasza niepodległość
  • 11 kwietnia 1941 – Włosi, a następnie Niemcy zajmują Lublanę; dotychczasowy ban Słowenii Marko Natlačen podejmuje próbę powołania państwa słoweńskiego pod protektoratem włoskim; próba kończy się niepowodzeniem ze względu na wcześniej uzgodniony podział Słowenii między Niemcy i Włochy
  • 11 kwietnia 1941 – do Jugosławii wkraczają wojska węgierskie
  • 13 kwietnia 1941 – Niemcy zajmują Belgrad
  • 14 kwietnia 1941 – w obliczu rozpadu państwa i armii jugosłowiańskiej naczelne dowództwo prosi Niemców i Włochów o zawieszenie broni
  • 15 kwietnia 1941 – Chorwacja przystępuje do paktu trzech i staje się sojusznikiem III Rzeszy
  • 15 kwietnia 1941 – Niemcy zajmują Sarajewo
  • 15 kwietnia 1941 – król Piotr II z dworem i rządem uciekają przez Grecję do Palestyny
  • 17 kwietnia 1941 – w Zemunie armia jugosłowiańska kapituluje przed Niemcami
  • 18 kwietnia 1941 – ostatnie oddziały jugosłowiańskie składają broń
  • 19 kwietnia 1941 – armia bułgarska wkracza do Jugosławii
  • 1941 – państwo jugosłowiańskie przestaje istnieć. Następuje rozbiór Jugosławii:
    • Słowenia zostaje podzielona między Niemcy, Włochy i Węgry, a jej poszczególne części zostają anektowane
    • w Chorwacji oraz Bośni i Hercegowinie powstaje pseudoniezależne, ściśle uzależnione od Niemiec i Włoch Niepodległe Państwo Chorwackie, podzielone na niemiecką i włoską strefę wpływów
    • wyspy Kvarneru i Dalmacji oraz środkowa Dalmacja od Splitu po Zadar zostają przyłączone do Włoch jako gubernia Dalmacji
    • Czarnogóra jako Niezależne Państwo Czarnogórskie, obejmujące również skrawek Serbii, znalazła się pod wojskową okupacją Włoch
    • Baczka (trójkąt między Drawą a Dunajem) zostaje przyłączona do Węgier
    • Serbia pozostaje pod wojskową okupacją Niemiec, zarząd cywilny sprawuje marionetkowy rząd Milana Nedicia, przy czym jugosłowiańska część Banatu pozostaje pod wyłącznym zarządem Niemiec
    • większość dzisiejszej Macedonii okupuje Bułgaria, która 14 maja 1941 ogłasza jej aneksję
    • większość Kosowa i Metochii, zachodni pas Macedonii i skrawki Czarnogóry zostają przyłączone do włoskiego Królestwa Albanii
  • 1941–1945 – na terenach Jugosławii, przede wszystkim w górach Bośni i Hercegowiny oraz Czarnogóry, zaczyna się na wielką skalę wojna partyzancka. Partyzanci dzielą się na dwie formacje: serbskich czetników pod dowództwem Dragoljuba Mihailovicia, uważających się za wojsko królewskie, oraz komunistycznych partyzantów Josipa Broza Tity. Partyzanci królewscy i komunistyczni zajadle się zwalczają, a z obiema formacjami walczą chorwaccy ustasze i serbscy domobrani. W ten sposób wojna partyzancka staje się wkrótce wojną domową. Po uzgodnieniu podziału Europy na części sowiecką i zachodnią od 1943 alianci zaprzestają pomocy dla wojsk królewskich i zaczynają wspierać wyłącznie partyzantkę komunistyczną, która pod koniec wojny staje się jedyną realną siłą militarną i polityczną w Jugosławii
  • 1943 – po kapitulacji Włoch Niemcy obejmują ich miejsce na terenach okupowanych i anektowanych; Chorwacja anektuje tereny Dalmacji zajmowane wcześniej przez Włochy
  • kwiecień-maj 1945 – w końcowym okresie II wojny światowej partyzantka komunistyczna, wykorzystując obecność wojsk sowieckich i poparcie Stalina, obejmuje faktyczną władzę w Jugosławii. Nacjonaliści chorwaccy i zwolennicy króla zostają wypędzeni lub sami uciekają wraz z wycofującymi się wojskami niemieckimi
  • 3 maja 1945 – generał Rupnik proklamuje Odrębne Państwo Słoweńskie, które przetrwało tylko dwa dni
  • 15 maja 1945 – kapitulują ostatnie oddziały niemieckie w Jugosławii
  • 29 listopada 1945 – Konstytuanta znosi monarchię i ogłasza Jugosławię socjalistyczną republiką federacyjną (SFRJ). Stan ten potwierdza republikańska konstytucja z 31 stycznia 1946

Podział administracyjny edytuj

Do czasu powstania autonomicznej banowiny Chorwacji w 1939 Królestwo SHS (później Jugosławii) było państwem unitarnym. W latach 1918–1922 obowiązywał podział administracyjny odziedziczony po państwach, których terytoria weszły w skład Królestwa. Jednostek administracyjnych II. stopnia było wówczas 61.

 
Obwody 1923-1929

Po wydaniu tzw. konstytucji widowdańskiej dekretem z 26 czerwca 1922 król ustanowił nowy podział administracyjny, niezależny od poprzedniego, ale zachowujący historyczne granice poszczególnych krajów (Serbii, Czarnogóry, Bośni z Hercegowiną, Chorwacji i ziem słoweńskich). W latach 1923–1929 Królestwo dzieliło się na 33 obwody (област – oblast), przeważnie o nazwach utworzonych od siedzib władz:

  1. Banja Luka
  2. Belgrad
  3. Bitola
  4. Bihać
  5. Valjevo
  6. Vranje
  7. Sremska (Vukovar)
  8. Dubrownik
  9. Zagrzeb
  10. Timočka (Zaječar)
  11. Primorsko-krajiška (Karlovac)
  2. Šumadijska (Kragujevac)
  3. Kruševac
  4. Lublana
  5. Maribor
  6. Mostar
  7. Nisz
  8. Bačka (Nowy Sad)
  9. Osijek
  10. Požarevac
  11. Kosovska (Prisztina)
  12. Sarajewo
  2. Skopje
  3. Podunavska (Smederevo)
  4. Split
  5. Travnik
  6. Tuzla
  7. Moravska (Ćuprija)
  8. Zlatiborska (Užice)
  9. Zetska (Cetynia)
  10. Raška (Čačak)
  11. Podrinska (Šabac)
  12. Bregalnička (Sztip)
 
Banowiny 1929-1941

Dotychczasowy podział administracyjny został diametralnie zmieniony dekretem z 3 października 1929. Jako jednostki podziału administracyjnego wyższego stopnia ustanowiono banowiny (бановина – banovina), jako jednostki stopnia podstawowego – dystrykty (chorw. kotar, serb. срез – srez). Odrębną jednostkę stanowił stołeczny Belgrad z okolicą. Granice banowin zostały ustalone w taki sposób, by zatrzeć granice sprzed I wojny światowej oraz granice etniczne. W latach 1929–1939 banowin było 9:

Nazwa Siedziba władz Powierzchnia w km² Ludność w 1931
banowina drawska – Дравска бановина – Dravska banovina Lublana 16.171 1.144.194
banowina drińska – Дринска бановина – Drinska banovina Sarajewo 27.572 1.530.867
banowina dunajska – Дунавска бановина – Dunavska banovina Nowy Sad 31.749 2.387.495
banowina morawska – Моравска бановина – Moravska banovina Nisz 25.838 1.436.129
banowina primorska – Приморска бановина – Primorska banovina Split 19.625 900.800
banowina sawska – Савска бановина – Savska banovina Zagrzeb 38.985 2.703.163
banowina vrbaska – Врбаска бановина – Vrbaska banovina Banja Luka 21.080 1.036.361
banowina wardarska – Вардарска бановина – Vardarska banovina Skopje 37.389 1.575.185
banowina zetska – Зетска бановина – Zetska banovina Cetynia 30.284 924.986
zarząd miasta Belgradu – Управа града Београда – Uprava grada Beograda – 242 291.738

Granice banowin zostały nieznacznie zmienione mocą kolejnej konstytucji z 3 września 1931 roku.

Dekretem z 26 sierpnia 1939 roku powyższy podział administracyjny Królestwa Jugosławii został zmieniony wskutek utworzenia autonomicznej banowiny Chorwacji. W jej skład weszły banowiny Sawy i nadmorska oraz pojedyncze dystrykty banowin Dunaju, Driny, Vrbasu i Zety. Banowina Chorwacji liczyła 65.456 km² powierzchni i 4 024 601 mieszkańców.

Narodowości – język ojczysty edytuj

Sąsiedzi edytuj

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ § 3 Ustava Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (1921.)

    Službeni jezik Kraljevine je srpsko-hrvatski-slovenački.

  2. ↑ § 3 Ustava Kraljevine Jugoslavije (1931.)

    Službeni jezik Kraljevine je srpsko-hrvatsko-slovenački.

  3. ↑ How rich was the Kingdom of Yugoslavia? What was the GDP and GDP per capita of the country?. Quora. [dostęp 2021-08-16]. (ang.).
  4. ↑ Rzeź w Marsylii. przewodnik-katolicki.pl, 2007. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-11-03)].

Bibliografia edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Królestwo_Jugosławii&oldid=72097765”