Kręczynka jesienna

Kręczynka jesienna
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	storczykowate
Podrodzina	storczykowe
Rodzaj	kręczynka
Gatunek	kręczynka jesienna
	Nazwa systematyczna
	Spiranthes spiralis (L.) Chevall.; Fl. Gén. Env. Paris 2: 330 1827
Synonimy
	Epipactis spiralis (L.) Crantz; Gyrostachys autumnalis (Balb.) Dumort.; Gyrostachys spiralis (L.) Kuntze; Ibidium spirale (L.) Salisb.; Neottia autumnalis (Balb.) Steud.; Neottia autumnalis (Balb.) Pers.; Neottia spiralis (L.) Sw.; Ophrys autumnalis Balb.; Ophrys spiralis L.; Serapias spiralis (L.) Scop.; Spiranthes autumnalis (Balb.) Rich.; Spiranthes glauca Raf.;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Kręczynka jesienna^[4] (Spiranthes spiralis (L.) Chevall.) – gatunek byliny z rodziny storczykowatych (Orchidaceae).

Rozmieszczenie geograficzne edytuj

Zwarty zasięg występowania obejmuje całą niemal Europę (bez Szkocji, Islandii i Półwyspu Skandynawskiego). Na południowym wschodzie sięga po Kaukaz i Azję Mniejszą. Występuje również na oderwanych od głównego zasięgu stanowiskach w górach na pobrzeżu Algierii, Sycylii, Krety i Cypru. W Polsce opisano jego występowanie na ponad 100 stanowiskach, jednakże większość z nich jest już historyczna. W latach 2000-2006 potwierdzono jego występowanie tylko na kilkunastu stanowiskach i wszystkie znajdują się w Karpatach. Są to stanowiska: w rejonie Cisownicy i w Lesznej Górnej, dwa stanowiska na pograniczu Beskidu Makowskiego i Pasma Policy koło Juszczyna, w Beskidzie Wyspowym koło Tęgoborza, 8 stanowisk na zachodnim końcu Beskidu Niskiego w miejscowościach Binczarowa, Bogusza, Kamionka Wielka i Nawojowa. W latach 2007-2008 znaleziono nowe stanowisko koło Piwnicznej w Beskidzie Sądeckim^[5].

Morfologia edytuj

Łodyga: Wzniesiona, prosta, o wysokości 10-30 cm, w górnej części krótko owłosiona^[6].

Liście: Liście różyczkowe o długości 1,8-3,5 cm, szerokości 1-1,6 cm, jajowate. Są ciemnozielone i pochwiasto obejmują łodygę. Liści łodygowych jest 3-5 i wyrastają blisko siebie^[7].

Kwiaty: Zebrane w wierzchołkowy 10-30 kwiatowy kwiatostan o długości 3-1- cm. Jest on filcowato owłosiony białymi włoskami, a kwiaty wyrastają spiralnie^[7]. Są białawe i wydzielają delikatny zapach. Przylegające do zalążni przysadki są biało obrzeżone i dłuższe od zalążni. Boczne listki w zewnętrznym okółku kwiatów są zewnątrz owłosione i rozpostarte na boki. Boczne listki okółka wewnętrznego oraz środkowy okółka zewnętrznego tworzą rurkę. Warżka ma długość 5-6 mm i szerokość 3,5-4 mm. Jest odwrotnie jajowata o brzegach faliście karbowanych i poprzecznie podzielona. Jest z zewnątrz biaława, od wewnątrz żółtawozielona i na końcu ma miodniki^[7].

Owoc: Owłosione, wyrastające na krótkich szypułkach podługowatojajowate torebki o długości 4-7 mm i szerokości 3-4 mm^[7].
Część podziemna: Wydłużone i owłosione bulwy^[6].

Kwiatostan
Kwiaty
Liście
Bulwa

Biologia i ekologia edytuj

Bylina, geofit. W Polsce kwitnie od lipca do sierpnia, czasami do pierwszych dni października^[5]. Jej przedsłupne kwiaty zapylane są głównie przez trzmiele i gatunki z rodzaju Lasioglossum. Roślina zwabia je zapachem kwiatów oraz nektarem. Współczynnik zawiązywania nasion jest wysoki. Liczba chromosomów 2n = 30^[7].

Rośnie głównie na łąkach, szczególnie wilgotnych. Preferuje stanowiska słoneczne i otwarte, gleby świeże, gliniaste, o odczynie obojętnym lub lekko kwaśnym^[8]. W Polsce jej stanowiska obecnie znajdują się na wysokości 380 – 560 m n.p.m.^[5], w Europie dochodzi do 1640 m^[7].

Zagrożenia i ochrona edytuj

Roślina objęta jest w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Jest rośliną niezwykle rzadką. W Polsce rośnie na zaledwie kilkunastu stanowiskach. Również na poszczególnych stanowiskach występuje w niewielkiej ilości osobników i na niewielkim terenie. W ostatnich dziesięcioleciach obserwowany jest duży spadek liczby stanowisk. Przyczyną jest zaniechanie tradycyjnych metod gospodarowania łąkami, co powoduje zmiany ich składu gatunkowego i wzrost liczby roślin zagłuszających kręczynkę jesienną, szczególnie zaś wysokich traw rozłogowych (przy eutrofizacji łąk). Wszystkie znane obecnie stanowiska tego gatunku znajdują się poza obszarami chronionymi. W związku z tym dla ochrony tego gatunku wskazane byłoby objęcie jego stanowisk ochroną, np. w postaci użytków ekologicznych oraz ochroną czynną na stanowisk, gdzie jest zagłuszany przez inne rośliny^[5].

Kategorie zagrożenia gatunku:

Kategoria zagrożenia w Polsce według Czerwonej listy roślin i grzybów Polski (2006)^[9]: E (wymierający); 2016: CR (krytycznie zagrożony)^[10].
Kategoria zagrożenia w Polsce według Polskiej Czerwonej Księgi Roślin (2001, 2014): CR (krytycznie zagrożony wymarciem)^[11].

Przypisy edytuj

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-03] (ang.).
↑ ^a ^b The Plant List. [dostęp 2017-03-21].
↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
↑ ^a ^b ^c ^d Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
↑ ^a ^b Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Helmut Baumann: Storczyki Europy i obszarów sąsiednich. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2010. ISBN 978-83-7073-698-9.
↑ Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
↑ Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
↑ Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-03] (ang.).

[tpl-3] The Plant List. [dostęp 2017-03-21].

[checklist2002-4] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[K-5] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.

[Szafer-6] Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.

[storczyki-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Helmut Baumann: Storczyki Europy i obszarów sąsiednich. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2010. ISBN 978-83-7073-698-9.

[C-8] Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.

[9] Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.

[10] Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[11] Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.

[4]

[1]

[2]

[3]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]