Wikipedia

Kurozwęki

wieś w województwie świętokrzyskim

Kurozwęki, dawnej także Kurolęki[5] – wieś w Polsce położona w województwie świętokrzyskim, w powiecie staszowskim, w gminie miejsko-wiejskiej Staszów[4][6]. Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1400 roku[7], w drugiej połowie XVI wieku położone było w powiecie wiślickim w województwie sandomierskim[8]. Kurozwęki były miastem do 1870 roku.

Kurozwęki
wieś
Ilustracja
Pałac w Kurozwękach
Państwo

 Polska

Województwo

 świętokrzyskie

Powiat

staszowski

Gmina

Staszów

Liczba ludności (2021)

711[2]

Strefa numeracyjna

15

Kod pocztowy

28-200[3]

Tablice rejestracyjne

TSZ

SIMC

0807458[4]

Położenie na mapie gminy Staszów
Mapa konturowa gminy Staszów, po lewej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Kurozwęki”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Kurozwęki”
Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego
Mapa konturowa województwa świętokrzyskiego, blisko centrum po prawej na dole znajduje się punkt z opisem „Kurozwęki”
Położenie na mapie powiatu staszowskiego
Mapa konturowa powiatu staszowskiego, blisko centrum na lewo u góry znajduje się punkt z opisem „Kurozwęki”
Ziemia50°35′28″N 21°06′03″E/50,591111 21,100833[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
dawny herb miasta Kurozwęki

Miejscowość leży w obrębie Pogórza Szydłowskiego nad rzeką Czarną Staszowską, 7 km na północny zachód od Staszowa.

Przez wieś przechodzi zielony szlak turystyczny z Chańczy do Pielaszowa.

W Kurozwękach działał PGR – Państwowa Stadnina Koni Kurozwęki[9]. W 1993 po przekształceniu jako Stadnina Koni Kurozwęki, w 1994 jako Stadnina Koni Skarbu Państwa Kurozwęki. Obecnie działa jako Stadnina Koni Sp. z o.o.[10]

Integralne części wsi [4][6]
SIMC Nazwa Rodzaj
1019378 Dąbrówka osada leśna
1019467 Radzików przysiółek

Historia edytuj

Pierwsze wzmianki o Kurozwękach pochodzą z XIII w. Około drugiej połowy XIV w. Dobiesław z Kurozwęk wybudował drewniano-murowany zamek, siedzibę rodu Kurozwęckich. Początkowo miał on charakter obronny, był jednym z pierwszych murowanych zamków rycerskich w Polsce. Zamek później wielokrotnie przebudowywano, aż osiągnął obecną formę. Według miejscowej tradycji założycielem Kurozwęk miał być czeski rycerz Poraj Sławnikowic, brat św. Wojciecha.

Od co najmniej XV w. Kurozwęki posiadały prawa miejskie. Dokładna data nadania praw nie jest znana. Przyjmuje się, że nastąpiło to przed 1400. Miasto było własnością Kurozwęckich, a później Lanckorońskich, Sołtyków i Popielów. Na przełomie XVII i XVIII w. było ośrodkiem kalwinizmu. Lanckorońscy na jakiś czas zamienili miejscowy kościół na zbór braci polskich[11].

W 1870 Kurozwęki utraciły prawa miejskie. Do 1954 siedziba gminy Kurozwęki. W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Kurozwęki. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie tarnobrzeskim.

Pałac w Kurozwękach wraz z otaczającymi go gruntami powrócił do swych prawowitych właścicieli – rodu Popielów herbu Sulima. Obecny właściciel pałacu, najmłodszy z rodu Popielów mieszka w dawnym budynku gospodarczym obok pałacu.

Wykaz urzędowych nazw miejscowych i obiektów fizjograficznych w latach 70. XX w.[12]
Nazwa wsi Nazwy części wsi Nazwy obiektów fizjograficznych
– charakter obiektu
I. Gromada KUROZWĘKI
  1. Kurozwęki
  1. Mokre
  2. Łąki
  3. Rynek
  4. Wydymacz
  1. Bukowiec – pole
  2. Góry – pole
  3. Kopaniny – pole
  4. Księże Pole – pole
  5. Łąki – pole, łąka
  6. Modrzewie – las
  7. Nowiny – pole, krzaki, las
  8. Ogrody – pole
  9. Ogród – ogród
  10. Pod Jabłonicą – pole
  11. Półanki – pole
  12. Przymiarki – pole
  13. Staw – pole
  14. Stawki – łąka, nieużytki
  15. Sachy – pole
  16. Topoliny – pole
  17. Wydymacz – las, staw
  18. Za Cmentarzem – pole
  19. Za Florianem – pole
  20. Za Kierkutem – pole
  21. Zagumnie – pole

W 2011 w ogrodzie szkolnym w Kurozwękach odsłonięto Dąb Pamięci ku czci posterunkowego Stefana Müllera, zamordowanego w 1940 przez NKWD w Twerze (wówczas Kalininie)[13].

Zabytki edytuj

  • Zespół pałacowy (nr rej.: A.880/1-7 z 7.10.1946, z 20.12.1957, z 8.02.1958, z 15.04.1967 i z 14.06.1977):
    • pałac, wzniesiony w drugiej połowie XIV w., w XVII w. przebudowany na pałac, w drugiej poł. XVIII w. podany kolejnemu remontowi. W półkolistym frontonie kartusze z herbem Anny z Rawiczów Dembińskiej, wdowy po Stanisławie Lanckorońskim i herbem jej męża gen. Macieja Sołtyka, za którego wyszła w 1752[14]
    • pawilon wschodni z 1770,
    • pawilon zachodni z 1770, przebudowany po 1980,
    • budynek administracji z 1 poł. XIX w.,
    • brama wjazdowa z 1770,
    • park założony w XVIII w., przebudowywany w latach 1811–1820 oraz 1859–1873,
    • spichlerz z początku XIX w.
  • Kościół cmentarny, filialny pw. św. Rocha z XVIII w., przebudowany w 1919 (nr rej. A.877/1-2 z 8.02.1958, z 28.10.1971 i z 14.06.1977).
    • ogrodzenie cmentarza z bramką.
  • Zespół klasztorny kanoników regularnych, wznoszony od ok. 1470 do XVII w., przebudowany w XIX w. (nr rej.: A.875/1-5 z 16.10.1956, z 15.04.1967 i z 14.06.1977):
    • kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP,
    • ogrodzenie cmentarza kościelnego z dwoma bramkami.
    • klasztor, obecnie zakład „Caritas”,
  • Cmentarz parafialny z XIX w., ze starymi drzewami (nr rej.: A.879 z 18.10.1989).

Inne obiekty edytuj

 
Bizony amerykańskie z hodowli w Kurozwękach
  • stadnina koni arabskich i hodowla bizonów amerykańskich
  • trzy drzewa – pomniki przyrody
  • labirynt w kukurydzy
  • mini zoo

Kurozwęki w kulturze edytuj

w literaturze edytuj

Na górze stromej i skalistej rozłożyło się miasteczko, jedno z tych, jakie Bóg wie za co noszą miano miasteczek. Kilkadziesiąt chat zbudowanych w czworokąt, chat nie włościańskich, gdyż mają staromieszczańskie portyki o oryginalnie (...) rzeźbionych słupach, studnia pośrodku rynku, bożnica, kościół i klasztor szarytek. Wójt, pan pisarz, ksiądz, nauczyciel – oto wielki świat Kurozwęk. Zstępując z góry – dopiero widzisz ogrody i gąszcze olbrzymich drzew, a wśród nich oblany dookoła wodą pałac

  • Stefan Żeromski w Popiołach (rozdz. „Dworzanin”) opisał pałac w Kurozwękach jako pałac w Grudnie, siedziba księcia Gintułta:

Pałac grudzieński leżał w głębi starego parku. W końcu siedemnastego stulecia jeden z książąt Gintułtów założył był tę siedzibę na wzór francuski. Z biegiem lat rozrost wielkich drzew zniszczył dawną symetrię ogrodu, a tu i owdzie gaje młodej leszczyny wtargnęły nawet w ulice, gracowane niegdyś z pilnością. Pałac, przebudowany na fundamentach starego zamczyska, otaczały zbiorniki spleśniałej wody. Mury jego były kilkułokciowej grubości, szczególnie na dole, gdzie pozostały izby sklepione jak w więzieniu i okna zakratowane. Grube, ukośne szkarpy, niby potworne nogi, grzęzły w podstępnych wodach starej, głębokiej; obmurowanej fosy. Piętro dopiero, z korynckimi kolumnami i architrawem ozdobionym sztukateriami, było dziełem czasów nowszych. W chwili kiedy Rafał zobaczył pierwszy raz ten dumny pałac, ściany były mocno zdrapane, figury otłuczone, kolumny czarne i ogołocone jak słupy wiorstowe. W głębi parku kryły się tu i owdzie między drzewami murowane i drewniane domki, ozdobne i kształtne. Jeden z takich marszałek przeznaczył młodemu samotnikowi na mieszkanie. Była to chatka o jednej izbie, z wejściem w stylu gotyckim i oknem jak w kaplicy. Nade drzwiami stało w niszy popiersie Wenus z zielonymi oczodołami i utrąconym nosem, osłaniającej wstydliwie łono zapleśniałe i mchem wilgotnym porosłe. Tuż ciągnęła w gąszcze szeroka, błotnista droga. Nad dziwnym domkiem wznosiły się sokory, lipy, a za oknem zwieszała aż do ziemi gałęzie przecudna, wyniosła brzoza. Wprost z tegoż okna widać było głęboką aleję, która dokądś, jakby w ziemię, zanurzała się i kryła.

w filmie edytuj

  • Pałac i miejscowe plenery posłużyły za plan filmowy przy realizacji 65. odcinka serialu „Ojciec Mateusz”, zatytułowanego Taka spokojna niedziela. Zdjęcia realizowano w grudniu 2010.
  • W 1974 powstał film dokumentalny „Sen o Kurozwękach”, reżyserem i autorem scenariusza był Stanisław Janicki[15].

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 65548
  2. ↑ Wieś Kurozwęki w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2022-10-29] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  3. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 635 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  4. ↑ a b c GUS. Wyszukiwarka TERYT
  5. ↑ za Norimbergae Impensis Homannianorum Heredum, 1775
  6. ↑ a b Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
  7. ↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 154.
  8. ↑ Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku ; Cz.1, Mapy, plany, Warszawa 1993, k. 4
  9. ↑ Internetowy System Aktów Prawnych. isap.sejm.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-10)]..
  10. ↑ stadnina – Stadnina.
  11. ↑ Kurozwęki
  12. ↑ Por. Leon Kaczmarek (red. nauk. zeszytu), Witold Taszycki (red. nauk. wyd.): Urzędowe Nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych. 33. Powiat staszowski województwo kieleckie. Komisja ustalania nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych (do użytku służbowego). Z: 33. Warszawa: Urząd Rady Ministrów. Biuro do Spraw Prezydiów Rad Nadzorczych, 1970, s. 20-21, 77-96.
  13. ↑ Uroczystość patriotyczna w Kurozwękach. „Monitor Staszowski”. nr 154, s. 23, maj-czerwiec 2011 r. ISSN 1232-6895. 
  14. ↑ Kurozwęki zamek rycerski. [dostęp 2023-11-10].
  15. ↑ Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna im. Leona Schillera w Łodzi: Sen o Kurozwękach. [dostęp 2015-05-16].

Bibliografia edytuj

  • Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków. Woj. świętokrzyskie. nid.pl, 30 czerwca 2015. s. 65. [dostęp 2015-09-14].
  • Kaczmarek Leon (red. nauk. zeszytu), Taszycki Witold (red. nauk. wyd.): Urzędowe Nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych. 33. Powiat staszowski województwo kieleckie. Komisja ustalania nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych (do użytku służbowego). Z: 33. Warszawa: Urząd Rady Ministrów. Biuro do Spraw Prezydiów Rad Nadzorczych, 1970.

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kurozwęki&oldid=72889696”