Lucas Cranach starszy

niemiecki malarz
(Przekierowano z Lucas Cranach Starszy)

Lucas Cranach starszy (ur. 1472 w Kronach, zm. 16 października 1553 w Weimarze) – niemiecki malarz i grafik epoki renesansu, ojciec malarzy Lucasa Cranacha młodszego i Hansa.

Lucas Cranach starszy
Ilustracja
Autoportret, 1550
Data i miejsce urodzenia

1472
Kronach

Data i miejsce śmierci

16 października 1553
Weimar

Narodowość

niemiecka

Dziedzina sztuki

malarstwo

Epoka

renesans

podpis
Portret Johannesa i Anny Cuspinianów, około 1502–1503 roku, Winterthur, Am Römerholz
Prawo i łaska, 1529 rok, Gotha, Zamek Friedenstein
Polowanie koło zamku w Torgau, 1544 rok, Madryt, Prado

Życiorys edytuj

Wczesne lata i pobyt w Wiedniu edytuj

Lucas Cranach uczył się rysować od swojego ojca jeszcze jako dziecko. Jego nazwisko brzmiało Suender, Sunder, Sonder lub Müller[1]. Później przyjął nazwisko od miejsca swych urodzin. Przed 1500 rokiem udał się w podróż przez południowe Niemcy w górę Dunaju, aż dotarł do Wiednia[2], gdzie przebywał w latach 1501–1504. Gościł w kręgach humanistycznych. W tym czasie jego styl był zbliżony do malarstwa Albrechta Dürera i mistrzów tworzących tzw. szkołę naddunajską, której cechy szybko pojawiły się we wczesnych obrazach Cranacha takich jak Odpoczynek w drodze do Egiptu, dwóch wersjach Ukrzyżowania (w zbiorach monachijskiej Starej Pinakoteki i wiedeńskiego Kunsthistorishes Museum) oraz portretach Johannesa i Anny Cuspinianów. Równorzędnym elementem kompozycji, wraz z określonym przedstawieniem, był malowniczy i rozległy krajobraz oparty na wnikliwych obserwacjach natury.

Pobyt w Wittenberdze i lata świetności edytuj

W roku 1505 zamieszkał w Wittenberdze i został nadwornym malarzem księcia-elektora Fryderyka Mądrego. W 1508 roku książę nadal Cranachowi herb ze skrzydlatym wężem. W tym samym roku na zlecenie tegoż księcia artysta wyjechał do Niderlandów. W następnym roku Cranach otrzymał z rąk elektora tytuł szlachecki. Tym samym artysta stał się nadwornym portrecistą wielu saskich notabli, a także przedstawicieli lokalnego Kościoła, z arcybiskupem Moguncji i Halle Albrechtem Brandenburskim na czele. W roku 1510 Cranach ożenił się z Barbara Brengebier, córką burmistrza Gothy. Przy Schloßstraße 1 w Wittenberdze wybudował swój dom, gdzie założył duży warsztat i pracownię artystyczną. Następne stał się ojcem Hansa i Lucasa (urodzili się w 1513? i w roku 1515) oraz Ursuli i Barbary (1517 i 1519). Obydwaj synowie zostali malarzami. W roku 1520 Cranach uzyskał przywilej aptekarski. W tym samym roku urodziła się jego córka Anna, jej ojcem chrzestnym został Marcin Luter, z którym artysta od dłuższego czasu utrzymywał przyjacielskie relacje, co poświadczają liczne portrety Lutra jeszcze jako katolickiego augustianina, a następnie jako reformatora. Od 1523 roku przez krótki czas Cranach prowadził drukarnie, później księgarnię. Na ślubie Marcina Lutra z Kathariną von Bora Cranach wraz z żona byli ich świadkami. Cranach był również ojcem chrzestnym pierwszego syna Lutra – Johannesa. Ponadto artysta zaprzyjaźnił się z innymi uczonymi przedstawicielami reformacji, wśród nich był Philipp Melanchton, który częstokroć był portretowany przez artystę, który przeszedł na luteranizm i poznawszy nowe doktryny artystyczne tworzył liczne obrazy, wprowadzając schematy ikonograficzne, oparte głównie na Piśmie Świętym. Dla katolickich zleceniodawców wykonywał wciąż obrazy oparte na dawnej tradycji ikonograficznej (m.in. wizerunki Marii i świętych), przy czym w jego malarstwie religijnym prym wiodły tematy biblijne. Od około roku 1525 zaczął częściej malować wspólnie z synami: Lucasem (m.in. współpraca przy malowidłach ołtarza głównego w kościele NMP) i Hansem, który za życia ojca zmarł w 1537 roku, w Bolonii. Trzy lata później zmarła jego żona Barbara. Cranach uchodził za jednego z najbardziej poważanych i najbogatszych mieszkańców Wittenbergi. Był wieloletnim członkiem Rady Miejskiej i trzykrotnie piastował urząd burmistrza. Wówczas służył takim elektorom jak Jan, Konstanty i Jan Fryderyk I Saksoński.

Pobyt w Weimarze i ostatnie lata życia edytuj

W 1547 roku u cesarza Karola V Cranach prosił o łaskę dla wziętego do niewoli elektora Jana Fryderyka. Z tego powodu odwiedził m.in. Innsbruck i Augsburg, gdzie miał się zetknąć z Tycjanem. W 1550 roku Cranach pojechał z księciem elektorem do Weimaru. Tam w roku 1553 zmarł w wieku 81 lat, jako autor ponad 400 dzieł. Po śmierci artysty, jego syn Lucas przejął pracownię i kontynuował twórczość ojca.

Twórczość i charakterystyka stylu artysty edytuj

Lucas Cranach starszy należy do głównych przedstawicieli niemieckiego Odrodzenia, jednakże często zmieniał swój styl w malarstwie, balansując między późnym gotykiem, renesansem a manieryzmem. Podczas pobytu w Bawarii i Austrii w swoim malarstwie preferował tradycję późnogotycką, przede wszystkim w malarstwie religijnym, natomiast portrety nacechowane są italianizującym realizmem, wszakże nieobce późnemu gotykowi, lecz poświadczające silny wpływ renesansu. Wówczas namalował takie obrazy jak: Święty Hieronim (1502), Ukrzyżowanie (1503), Odpoczynek w czasie ucieczki do Egiptu (1504) oraz w liczne portrety tym podwójny Portret Johannesa i Anny Cuspinianów, nieznanego Uczonego oraz innych profesorów uniwersyteckich i wiedeńskich humanistów. Wykonany przez Albrechta Dürera rysunkowy portret Cranacha poświadcza znajomość obu artystów, Cranach pod wpływem Norymberczyka rozwinął swój styl malarski, a ponadto zaczął preferować grafikę, czego przykładem są drzeworyty przedstawiające Ukrzyżowanie.

W trwającym kilka dekad okresie wittenberskim Lucas Cranach starszy przeżywał swoją świetność pod każdym względem. Stworzył wielką pracownię, gdzie przy pomocy licznych współpracowników, a następnie swoich dwóch synów przyczynił się do obfitej produkcji malarskiej i graficznej. Znacznie poszerzył swoje horyzonty zarówno na polu treściowym i tematycznym, jak formalnym i stylistycznym, w wyniku czego styl Cranacha zawiera w sobie nie tylko inspiracje z gotyckiej spuścizny, lecz przede wszystkim ukształtował swego rodzaju odmianę renesansu w Rzeszy, ponadto wzbogacił styl przez inspiracje manieryzmem, głównie północnym. Uznanie wśród elit Saksonii i liczne zamówienia znanych osobistości uczyniły Cranacha czołowym portrecistą renesansu, z drugiej strony zaś nadmiar zamówień przyczynił się do niestabilności poziomu artystycznego, sporo dzieł ma charakter warsztatowy i odbiega od wysokiej jakości dzieł wykonanych przez samego mistrza. W portretach często balansował między studium postaci a szczegółowymi analizami materii, co poświadczają „jubilersko” malowane kostiumy portretowanych postaci, niekiedy szczegóły kostiumologiczne kontrastują z ogólnie zarysowaną fizjonomią postaci. Wpływ renesansu widoczny jest przez wzbogacenie w twórczości Cranacha zakresu tematycznego o wątki mitologiczne i alegoryczne. Postawa artysty wobec dziedzictwa antycznego była relatywna, ze względu na wybieranie określanych tematów, które były powielane w mniej, lub bardziej różnorodnych wariantach. Wybór tematu był częstokroć podyktowany preferencjami artysty, częstokroć malował akty kobiece, stąd głównymi mitologicznymi tematami i bohaterami w twórczości Cranacha były sąd Parysa oraz Nimfa przy fontannie, Lukrecja, Apollo i Diana, Wenus i Kupidyn kradnący miód. Niektóre z tematów m.in. wersje Lukrecji, Herkules i Omfale stanowiły dla Cranacha okazję do analizy kostiumologicznej. Specyficzny charakter mają wielopostaciowe obrazy o tematyce alegorycznej, m.in. Złoty- i Srebrny Wiek, Ogród Młodości które obrazują swego rodzaju wizję idealnego świata. Kilkakrotnie Cranach malował Melancholię, w której na wzór Dürera przedstawiał istotę melancholijną, której temperament zdominowany jest przez „czarną energię” bądź czarny „humor”, stan przejmującej goryczy, którą zawiaduje Saturn, władca ciemności i zimna. Podobnie jak u Norymberczyka melancholia nie jest bynajmniej złym stanem psychicznym, lecz myśleniem o rozterce i nierozstrzygniętym problemem.

Dziedzictwo artystyczne Lucasa Cranacha starszego i jego rodu odzwierciedla ówczesne ideały panujące w Saksonii oraz tamtejsze prądy i tendencje artystyczne, kulturalne, społeczne i religijne.

Jedno z jego słynnych dzieł „Madonna z dzieciątkiem” zwana Głogowską zostało zrabowane przez rosyjską armię czerwoną i jest przechowywane w Muzeum Puszkina w Moskwie[3].

Dzieła artysty edytuj

Lata 1500–1510 edytuj

Tytuł obrazu Rok powstania Technika Wielkość Miejsce przechowywania Grafika
Ukrzyżowanie 1501 olej na desce 58,5 × 45 cm Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu, Wiedeń[4]  
Święty Hieronim 1502 olej na desce 55,5 × 41,5 cm Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu[5]  
Portret Johannesa i Anny Cuspinianów 1502 olej na desce 60,3 × 45,5 cm x 2 Oskar Reinhart Collection  
Portret Johanna Stephana Reussa i jego małżonki 1503 olej na desce 54 × 39 cm i 52,6 × 36,7 Portret Johanna w Germanisches Nationalmuseum,
Portret małżonki Reussa w Gemäldegalerie
 
Ukrzyżowanie 1503 olej na desce 138 × 99 cm Stara Pinakoteka[6]  
Ucieczka do Egiptu 1504 olej na desce 70.9 × 53 cm Gemäldegalerie Berlin  
Ołtarz św. Katarzyny (awers) 1506 olej na desce 124 × 67 cm,
126 × 141 cm.
124 × 67 cm
Galeria Obrazów Starych Mistrzów, Drezno  
Ołtarz św. Katarzyny (rewers) 1506 olej na desce 123 × 67 cm National Gallery, Londyn  
Portret oblubienicy ok. 1500 – 1506 olej na desce 41.9 × 33.5 cm Germanisches Nationalmuseum  
Ołtarz Rodziny Marii 1509 olej na desce 120 × 188 cm Städel, Frankfurt nad Menem  
Lukrecja 1509–1510 olej na desce 60,3 × 48,9 cm własność prywatna  
Madonna pod jodłami 1510 olej na desce 71 × 57 cm Muzeum Archidiecezjalne, Wrocław  
Adam i Ewa około 1510 olej i tempera na desce 59 × 44 cm Muzeum Narodowe, Warszawa  

Lata 1511–1520 edytuj

Tytuł obrazu Rok powstania Technika Wielkość Miejsce przechowywania Grafika
Madonna z Dzieciątkiem i Jan Chrzciciel około 1512–1514 olej na desce 36,5 × 27,5 cm Statens Museum for Kunst, Kopenhaga  
Henryk Pobożny i Katarzyna Meklemburska 1514 olej na desce 184,5 × 82,5 cm Galeria Obrazów Starych Mistrzów, Drezno  
Rzeź niewiniątek ok. 1515 Warsztat olej i tempera na desce 122,5 × 85 cm Muzeum Narodowe w Warszawie  
Tablica Dziesięciorga Przykazań 1516 olej na desce Collegium Augusteum, Wittenberga  
Mistyczne zaślubiny św. Katarzyny ok. 1516 olej na desce 67,5 × 47,3 cm Muzeum Sztuk Pięknych w Budapeszcie  
Madonna z Dzieciątkiem i święta Katarzyna 1518–1520 tempera i olej na desce 63 × 43 cm Muzeum Diecezjalne, Sandomierz  
Joachim II Hektora jako książę elektor 1520 olej na desce 61,5 × 42 cm Zamek myśliwski Grunevald, Berlin  
Chrystus i jawnogrzesznica około 1520 olej na desce 80,6 × 108,2 Fränkische Galerie, Kronach (depozyt Państwowych Bawarskich Zbiorów Malarstwa w Monachium)  
Grupa Ukrzyżowania około 1520 olej na desce 67 × 46,5 cm Statens Museum for Kunst, Kopenhaga  

Lata 1521–1530 edytuj

Tytuł obrazu Rok powstania Technika Wielkość Miejsce przechowywania Grafika
Matka Boska Wspomożenia Wiernych po 1523 olej na desce Innsbruck  
Melancholia 1525 olej na desce 51 × 97 cm Statens Museum for Art, Kopenhaga  
Kardynał Albrecht Brandenburski jako święty Hieronim 1525 olej na desce 116,5 × 77,5 cm Hessisches Landesmuseum, Darmstadt  
Dziewczyna z niezapominajkami 1526 olej na desce 34,9 × 23,8 cm Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie  
Hans i Magrethe Luter przed 1527 olej na desce Wartburg koło Eisenach  
Niedobrana para 1528 olej na desce Stara Pinakoteka, Monachium  
Sąd Parysa 1528 olej na desce 101,9 × 71,1 cm Metropolitan Museum of Art  
Adam i Ewa 1528 olej na desce 172 × 63 cm Galeria Uffizi, Florencja  
Adam i Ewa 1528 Warsztat olej i tempera na płycie lipowej 17 × 27 cm Zamek Królewski, Warszawa  
Sąd Parysa 1530 olej na desce 35 × 24 cm Staatliche Kunsthalle, Karlsruhe  
Judyta z głową Holofernesa ok. 1530 olej na desce 89,5 × 61,9 cm Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork  
Madonna z Dzieciątkiem około 1530 tempera na desce 79,5 × 63 cm Klasztor Kanoników Regularnych Laterańskich przy kościele Bożego Ciała, Kraków  
Złoty wiek około 1530 olej na desce Stara Pinakoteka, Monachium  
Święta Dorota około 1530 tempera na desce 77 × 59 cm Akademia Sztuk Pięknych, Wiedeń  

Lata 1531–1540 edytuj

Tytuł obrazu Rok powstania Technika Wielkość Miejsce przechowywania Grafika
Ewa około 1531 olej na desce 52 × 44,4 cm Muzeum Narodowe we Wrocławiu  
Matka Boska z Dzieciątkiem 1531/1532 olej na desce Kościół Świętego Wolfganga, Schneeberg  
Święte Katarzyna i Barbara 1532 olej na desce 61 × 20 cm (każde skrzydło) Museum Mayer van den Bergh, Antwerpia  
Melancholia 1532 olej na desce 76,5 × 56 cm Musée d'Unterlinden, Colmar  
Chrystus i jawnogrzesznica 1535 olej na desce 82,5 × 121 cm Muzeum Sztuk Pięknych, Budapeszt  
Trzy Gracje 1535 Nelson-Atkins Museum of Art, Kansas City  
Portret Marcina Lutra 1535 olej na desce Uffizi, Florencja  
Sybilla, Emilia i Sydonia Saska 1535 olej na desce 62 × 89 cm Kunsthistorishes Museum, Wiedeń  
Herkules i Omfale 1537 olej na desce Galeria Malarstwa i Rzeźby Muzeum Narodowego w Poznaniu  
Chrystus błogosławiący dzieci 1537 tempera na desce 77,5 × 122 Zamek Królewski na Wawelu Państwowe Zbiory Sztuki, Kraków  
Wenus i Amor kradnący miód 1537 olej na desce 174,5 × 65,5 cm Gemäldegalerie, Berlin  
Herkules i Omfale 1537 olej na desce 82 × 119 cm Herzog Anton Ulrich-Museum, Brunszwik  
Diana i Akteon 1540 deska 50 × 73 cm Wadsworth Atheneum, Hartford  

Lata 1541–1550 edytuj

Tytuł obrazu Rok powstania Technika Wielkość Miejsce przechowywania Grafika
Chrzest Chrystusa ok. 1546 Cleveland Museum of Art, Cleveland  
Ołtarz Ostatniej wieczerzy 1547 Lucas Cranach namalował ten obraz wspólnie ze swoim synem Kościół NMP, Wittenberga  

Lata 1551–1560 edytuj

Tytuł obrazu Rok powstania Technika Wielkość Miejsce przechowywania Grafika
Niedobrana para 1550 Warsztat olej na desce 74,5 × 48,5 cm Muzeum Narodowe w Warszawie  
Ołtarz Ukrzyżowania 1555 olej na desce Kościół Świętych Piotra i Pawła, Weimar  

Przypisy edytuj

  1. Hütt 1985 ↓, s. 231.
  2. Theo Ludwig Girshausen, Cranach, Lucas der Ältere [online], Deutsche Biographie [dostęp 2023-12-03] (niem.).
  3. Kacper Chudzik, Madonna z dzieciątkiem wraca do głogowskiej kolegiaty. Zobaczysz ją już w te święta [online], Głogów Nasze Miasto, 21 grudnia 2020 [dostęp 2021-02-07] (pol.).
  4. Obraz w Muzeum Historii Sztuki.
  5. Cranach Digital Archive:.
  6. Obraz w Pinakotece.

Bibliografia edytuj

  • Enzo Terzi: Najwybitniejsi malarze. Agnieszka Kosińska (tłum.). PWH „ARTI” SJ, 2010, s. 25. ISBN 978-83-61704-43-0. (pol.).
  • Wolfgang Hütt: Niemieckie malarstwo i grafika późnego gotyku i renesansu. Warszawa: PWN, 1985. ISBN 83-01-04621-X.

Linki zewnętrzne edytuj