Maria Turlejska
Maria Turlejska z domu Zieleńczyk[a] (ur. 23 sierpnia 1918 w Warszawie, zm. 16 lipca 2004 tamże) – polska socjolog, historyk, działaczka komunistyczna i publicystka. Była profesorem i wykładowcą w Uniwersytecie Warszawskim, Wojskowej Akademii Politycznej i Uniwersytecie Wrocławskim. Współpracowała z „Polityką”. Jako historyk specjalizowała się w dziejach najnowszych Europy.
| Państwo działania | |
|---|---|
| Data i miejsce urodzenia | |
| Data i miejsce śmierci | |
| Profesor nauk humanistycznych | |
| Specjalność: historia najnowsza Polski i powszechna, źródłoznawstwo | |
| Alma Mater |
Uniwersytet Warszawski |
| Profesura |
1967 |
| Pracownik naukowy | |
| Uczelnia | |
| Okres zatrudn. |
1960–1973 |
| Odznaczenia | |
 
| |
Życiorys edytuj
Urodziła się w zasymilowanej rodzinie żydowskiej, jako córka Adama Zieleńczyka i Jadwigi z domu Segało. Tuż przed II wojną światową wyszła za mąż za poznanego na spotkaniach „Spartakusa” i Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej działacza Komunistycznej Partii Polski Jana Turlejskiego. Lata 1939–1941 spędziła wraz z nim w Łomży pod okupacją sowiecką. Po rozpoczęciu wojny niemiecko-radzieckiej jej mąż jako deputowany do Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Białorusi ewakuował się z Armią Czerwoną do Moskwy i potem zginął w czasie próby przerzutu do Polski, gdzie jako członek „Grupy Inicjatywnej PPR” miał odbudowywać partię komunistyczną. Maria Turlejska przedostała się do Warszawy i tam po powstaniu Polskiej Partii Robotniczej aktywnie włączyła się w jej działalność od 1942 (działała pod pseudonimem „Jadzia”). Była zecerem w tajnej drukarni PPR, należała do Gwardii Ludowej i Armii Ludowej, a w powstaniu warszawskim walczyła na Starym Mieście (używała pseudonimu „Małgosia”).
Po zakończeniu wojny funkcjonowała w aparacie władzy komunistycznej. Uczestniczyła m.in. osobiście w fałszowaniu wyników[b] referendum ludowego pod hasłem „3 × TAK” w czerwcu 1946. Od 20 lutego 1945 do października 1946 była instruktorem w Wydziale Propagandy Komitetu Centralnego PPR. Od października 1946 do kwietnia 1947 i od września do grudnia 1948 była zastępcą kierownika Wydziału Historii Partii KC PPR. Jej zadaniem było m.in. wprowadzenie takich zmian do programów nauczania historii, które wygodne były dla władz komunistycznych i które zacierały fakty dowodzące istnienie konfliktów w historii stosunków polsko-rosyjskich. Ściśle w tym czasie współpracowała z Władysławem Gomułką. Została usunięta z Wydziału Historii Partii po aresztowaniu W. Gomułki. W 1948 wstąpiła do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Pracowała jako kierownik naukowy w Katedrze Historii Polski w Instytucie Kształcenia Kadr Naukowych, działającym od 1950 do 1954. Następnie była zatrudniona w Instytucie Nauk Społecznych przy KC PZPR[1].
Według zachowanych w IPN danych została w 1950 zwerbowana przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, gdzie funkcjonowała jako TW „Ksenia”[2][3], prowadzona przez płk. Józefa Światłę. Zachowało się około stu meldunków pisanych przez nią, głównie o pracownikach Uniwersytetu Warszawskiego, Instytutu Nauk Społecznych przy KC PZPR i Wojskowej Akademii Politycznej. W późniejszych latach miała zerwać kontakty z tajnymi służbami[4]. W 1955 została usunięta z PZPR, później jednak, po dojściu Gomułki do władzy, ponownie wróciła do łask aparatu partyjnego. Wraz z gen. Janem Czaplą była współautorką wydanej w 1966 przez Wojskową Akademię Polityczną im. F. Dzierżyńskiego książki Z walk przeciwko zbrojnemu podziemiu 1944-1947.
W latach PRL współpracowała z artystą malarzem Zdzisławem Beksińskim i pomagała w jego działalności (zarówno na odległość, jak i po jego przeprowadzce do Warszawy)[5]. Po 1970 ekipa Gierka raz jeszcze usunęła ją z kręgów zbliżonych do władzy; jej książkę „Zapis pierwszej dekady” z 1972 wycofano z księgarń i cały nakład przeznaczono na przemiał. Po 1976 publikowała w tzw. drugim obiegu m.in. pod pseudonimem Łukasz Socha. Wydała m.in. pracę pt. Te pokolenia żałobami czarne... Skazani na śmierć i ich sędziowie 1944–1946, stanowiącą zapis danych archiwalnych na temat osób skazanych przez sądy wojskowe i doraźne tuż po zakończeniu wojny w Polsce[6]. Często odwiedzała również odsuniętego od władzy Władysława Gomułkę, z którym prowadziła dyskusje, zbierając przy tym informacje do swoich opracowań historycznych. Po wprowadzeniu stanu wojennego opublikowała w 1984 „Te pokolenia żałobami czarne... Skazani na śmierć i ich sędziowie 1944-1954”, opracowanie oparte m.in. na dokumentach z tajnych archiwów PRL, z których część otrzymała w 1980 od Gomułki. Za książkę tę otrzymała w 1987 Nagrodę Kulturalną „Solidarności”. Była konsultantką historyczną filmu fabularnego „Przesłuchanie” (1982) reż. Ryszarda Bugajskiego. Od 1989 współpracowała z „Gazetą Wyborczą” kontynuując wieloletnią znajomość z Adamem Michnikiem[7].
Ocena edytuj
Przeciwnicy Marii Turlejskiej pamiętają jej niechlubne zasługi dla reżimu stalinowskiego i współpracę z tzw. „informacją” – tajnymi służbami w tamtym okresie. Nadto podnoszą jej również sprzeciw w sprawie podręczników szkolnych do historii autorstwa dra Leszka A. Szcześniaka w 1999. Nie brak też postaw odwrotnych, podkreślających jej udział – po 1980 – w odkłamywaniu historii Polski i w demaskowaniu systemu, którego sama niegdyś była ważnym elementem[8]. Według jej własnych słów[c], zmiana perspektywy politycznej, która dokonała się u niej około sześćdziesiątego dopiero roku życia, była wynikiem głębokiego przekonania, że należy uczynić wszystko, aby następne pokolenia nie wzięły przykładu z jej postaw i zachowań i aby nie poszły w jej ślady.
Odznaczenia edytuj
- Srebrny Krzyż Zasługi – dwukrotnie (po raz drugi w 1951, za zasługi położone przy organizacji II Światowego Kongresu Obrońców Pokoju)[9]
- Medal 10-lecia Polski Ludowej (1955, na wniosek Prezesa Centralnego Urzędu Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Wydawnictw)[10]
- Złota Odznaka honorowa „Za Zasługi dla Warszawy” (1967)[11]
Uwagi edytuj
- ↑ Adam Zieleńczyk, ojciec Turlejskiej, był dyrektorem gimnazjum i bratem matki Krzysztofa Kamila Baczyńskiego[4].
- ↑ Do faktu tego po wielu latach przyznała się kilkakrotnie publicznie, m.in. na spotkaniach z działaczami wrocławskiego podziemia podczas stanu wojennego w latach osiemdziesiątych; twierdziła wówczas, że czyniła tak z pobudek ideowych głęboko wierząc w słuszność tych manipulacji.
- ↑ Na spotkaniach z działaczami wrocławskiego podziemia.
Przypisy edytuj
- ↑ Szymon Brzeziński, Krzysztof Fudalej, Pracownicy naukowo-dydaktyczni Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego 1930-2010. Słownik biograficzny, Warszawa 2012, s. 118.
- ↑ Klara Górska, Tygodnik Internetowy PolskieJutro.com nr 179 z 10 października 2005.
- ↑ Tomasz Butkiewicz, Jarosław Jakimczyk: Profesor z SB. wprost.pl, 6 marca 2005.
- ↑ a b Magdalena Bajer: Zieleńczykowie. Dom różnych światów. Forum Akademickie, 2016-09. [dostęp 2023-02-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2023-02-04)]. (pol.).
- ↑ Grzebałkowska 2014 ↓, s. 194, 197.
- ↑ Grzebałkowska 2014 ↓, s. 195.
- ↑ Lisiewicz P.: Rycerz prasy. Nowe Państwo 2010, 7(53), s. 30.
- ↑ Adam Michnik: Zmarła Maria Turlejska. wyborcza.pl, 2004-07-18. [dostęp 2023-02-04]. (pol.).
- ↑ M.P. z 1951 r. nr 43, poz. 533.
- ↑ M.P. z 1955 r. nr 104, poz. 1411.
- ↑ Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy, nr 13, 15 sierpnia 1967, s. 1-2.
Publikacje książkowe edytuj
- Rozkazy i odezwy Dowództwa Głównego Gwardii Ludowej 1942-1944, Łódź 1946
- O wojnie i podziemiu. Dyskusje i polemiki, wydawnictwo: Książka i Wiedza, Warszawa, luty 1959, wydanie I, nakład 6000+251 egz., s. 284.
- Zapis pierwszej dekady (1972)
- Spór o Polskę. Szkice historyczne (wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1972)
- Te pokolenia żałobami czarne... skazani na śmierć i ich sędziowie (1990); wcześniej 2 wydania podziemne, frg. w Res publica
Bibliografia edytuj
- Prof. dr Maria Turlejska, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI) [dostęp 2016-03-30].[martwy link]
- Droga przez mgłę. Z profesor Marią Turlejską rozmawia R. Socha, „Zeszyty Historyczne” 83 (1988), s. 74–82 [1].
- Tadeusz Rutkowski, Nauki historyczne w Polsce 1944-1970. Zagadnienia polityczne i organizacyjne, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2007, s. 76, s. 311.
- Dane osoby z katalogu kierowniczych stanowisk partyjnych i państwowych b. PRL. Maria Turlejska. katalog.bip.ipn.gov.pl. [dostęp 2015-01-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (4 marca 2016)].
- Magdalena Grzebałkowska, Beksińscy. Portret podwójny, Kraków: Wydawnictwo „Znak”, 2014, ISBN 978-83-240-2874-0.