Niecierpek
Niecierpek (Impatiens L.) – rodzaj roślin zielnych z rodziny niecierpkowatych. Należy do niego ok. 1070 gatunków[5]. Występują one przede wszystkim na obszarach tropikalnych i subtropikalnych Afryki i Azji[6][7]. W Europie i Polsce rodzimy jest tylko jeden gatunek – niecierpek pospolity I. noli-tangere[7], ale kilka gatunków rozprzestrzenia się jako rośliny inwazyjne – niecierpek drobnokwiatowy, gruczołowaty i pomarańczowy[8]. Rośliny z tego rodzaju zasiedlają różne siedliska. Liczne gatunki uprawiane jako rośliny ozdobne, niektóre wykorzystywane są także jako jadalne, lecznicze i kosmetyczne.
 Morfologia (niecierpek pospolity) | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj |
niecierpek | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Impatiens L. Sp. Pl. 937. 1753 | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
| Synonimy | |||
| |||
Rozmieszczenie geograficzne edytuj
Rodzaj jest najbardziej zróżnicowany w strefie tropikalnej i subtropikalnej Starego Świata. Liczne gatunki związane są zwłaszcza z obszarami górskimi Afryki Subsaharyjskiej[9] (ok. 110 gatunków[10]), Madagaskaru (270 gatunków)[10], bardzo licznie rodzaj reprezentowany jest także na subkontynencie indyjskim i w Azji wschodniej i południowo-wschodniej; w Chinach rośnie 227 gatunków, z czego 187 to endemity[9]. Zasięg rodzaju obejmuje pozostałą część Azji i Europę, przy czym na tym kontynencie rośnie jako rodzimy tylko jeden gatunek – niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere[10]. W Ameryce Północnej (od Alaski po Panamę)[5] rośnie 6 gatunków[10].
- Gatunki flory Polski[8]
- niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora DC. – antropofit zadomowiony
- niecierpek gruczołowaty, n. Roylego Impatiens glandulifera Royle – antropofit zadomowiony
- niecierpek pomarańczowy Impatiens capensis Meerb. – antropofit zadomowiony
- niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere L.
Morfologia edytuj
- Pokrój
- Rośliny jednoroczne i byliny o mięsistej łodydze, płożące, prosto wzniesione, czasem kępiaste i bulwiaste[7].
- Liście
- Skrętoległe, naprzeciwległe lub okółkowe, ogonkowe (z dwoma gruczołkami przy ogonku). Blaszka liściowa zwykle ząbkowana[7].
- Kwiaty
- Grzbieciste, odwracające się „do góry nogami” podczas rozwoju. Działki kielicha są trzy, nie są równe i nie są zrośnięte. Dolna działka jest rozdęta woreczkowato lub ma kształt łódeczkowaty, na końcu wyciągnięta jest w ostrogę. Płatków korony jest pięć i one także zwykle są nierówne. Para bocznych płatków jest dwuczęściowa – ich dolna część tworzy wargę. Górny płatek jest często wyraźnie większy lub mniejszy od pozostałych. Pręcików jest pięć. Zalążnia górna, powstaje z pięciu owocolistków. Szyjka słupka jest krótka, na końcu często pięciołatkowa[7].
- Owoce
- Torebki, których mięsiste ściany w stanie dojrzałym pękają i zwijają się gwałtownie, wyrzucając w efekcie nasiona[7].
Biologia i ekologia edytuj
Niecierpki są roślinami autochorycznymi – rozsiewają się samoistnie, wyrzucając nasiona z dojrzałych owoców na odległość do kilku metrów. Reakcję tę ułatwiają bodźce mechaniczne takie jak podmuch wiatru lub bezpośredni dotyk, stąd nazwa tej rośliny w wielu językach związana jest z niecierpliwością (łac., ang. impatiens, pol. niecierpek) lub nietolerancją dotyku (np. gatunek Impatiens noli-tangere od łac. noli me tangere – "nie dotykaj mnie", ang. touch-me-not).
Kwiaty zapylane są przez błonkoskrzydłe i motyle, rzadko przez ptaki[7].
Niecierpki zasiedlają różne siedliska – łąki, lasy, często brzegi wód i miejsca wilgotne[7], niektóre rosną jako epifity[10]. Wiele gatunków ma nieco gruboszowatą budowę – mięsistą łodygę, czasem pachykauliczną (słabo rozgałęzioną) (np. I. pachycaulon). I. mirabilis ma pokrój niskiego drzewa z grubym pniem, podobnie grube łodygi ma I. winkleri[10].
Systematyka edytuj
- Pozycja systematyczna
Rodzaj z rodziny niecierpkowatych Balsaminaceae, z rzędu wrzosowców. W obrębie rodziny jest siostrzany względem monotypowego rodzaju Hydrocera[2].
- Wykaz gatunków
Zastosowanie edytuj
Ze względu na ozdobne kwiaty niektóre gatunki i odmiany z tego rodzaju uprawiane są często jako rośliny ozdobne[7], niektóre znajdują przy tym zastosowanie w kosmetologii. Do popularnie uprawianych należy niecierpek balsamina I. balsamina, którego kwiaty wykorzystywane są także do barwienia paznokci. Uprawiany i wykorzystywany jako roślina lecznicza bywa niecierpek pomarańczowy I. capensis. Także uprawiany bywa niecierpek gruczołowaty I. glandulifera o jadalnych owocach. Bardzo popularny w uprawie, także doniczkowej, jest niecierpek nowogwinejski I. hawkeri, którego wyhodowano liczne kultywary, także pochodzenia mieszańcowego. W obrębie rodzimego zasięgu (na Nowej Gwinei) roślina ta wykorzystywana jest jako źródło soli. Inny często uprawiany gatunek ozdobny, także z licznymi odmianami, w tym pochodzenia mieszańcowego to niecierpek Wallera I. walleriana. Rośliną ozdobną o wonnych białych kwiatach jest I. tinctoria. Z bulw tego gatunku pozyskuje się czerwony barwnik wykorzystywany w kosmetyce[10].
- niecierpek balsamina Impatiens balsamina L.
- niecierpek Balfoura Impatiens balfourii Hook. f.
- niecierpek szorstki Impatiens scabrida DC.
- niecierpek Wallera Impatiens walleriana Hook. f. in Oliv.
- niecierpek nowogwinejski Impatiens hawkeri W. Bull
Przypisy edytuj
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2017-04-22] (ang.).
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-05].
- ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-08-15].
- ↑ a b Impatiens Riv. ex L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-09-04].
- ↑ Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
- ↑ a b c d e f g h i Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 206. ISBN 0-333-74890-5.
- ↑ a b c Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 101-102, ISBN 978-83-62975-45-7.
- ↑ a b Impatiens Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-09-04].
- ↑ a b c d e f g David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 463, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.), Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.