Nowa Góra (województwo małopolskie)
Nowa Góra – wieś (dawniej miasto) w Polsce, położona w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, w gminie Krzeszowice[4].
| wieś | |
 Kościół w Nowej Górze | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Wysokość |
449 m n.p.m. |
| Liczba ludności (2022) |
1567[2] |
| Strefa numeracyjna |
12 |
| Kod pocztowy |
32-065[3] |
| Tablice rejestracyjne |
KRA |
| SIMC |
0324369 |
Położenie na mapie gminy Krzeszowice  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu krakowskiego  | |
 50°10′26″N 19°35′38″E/50,173889 19,593889[1] | |
Nowa Góra uzyskała lokację miejską przed 1367 rokiem, zdegradowana w 1933 roku[5]. W latach 1975–1998 położona była w województwie krakowskim.
Składa się z dwóch sołectw (Nowa Góra) z 1224 mieszkańcami i (Łany) – 391 osób. Na terenie wsi znajdował się Zespół Szkół im. Marii Konopnickiej (po reformie oświatowej w 2018 r. Szkoła Podstawowa) i biblioteka. Istnieje również nowogórski zespół regionalny.
W 1595 roku miasto położone w powiecie proszowskim województwa krakowskiego było własnością wojewodziców krakowskich: Gabriela, Andrzeja i Jana Magnusa Tęczyńskich[6]. Dawne miasteczko (do I wojny światowej), obecnie wieś leżąca na północny zachód od Krzeszowic.
Nazwa edytuj
Nazwę miejscowości w zlatynizowanych staropolskich formach Novomoncze oraz Nowa Gora wymienia w latach (1470–1480) Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis[7].
Integralne części wsi edytuj
| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 0324375 | Koniec | część wsi |
| 0324412 | Łany | przysiółek |
| 0324429 | Paryż | przysiółek |
| 0324435 | Paryż Dolny | przysiółek |
| 0324441 | Paryż Górny | przysiółek |
| 0324381 | Sikorowskie | część wsi |
| 0324398 | Wzgórze | część wsi |
| 0324406 | Za Kościołem | część wsi |
Historia edytuj
Osada, która pierwotnie nazywała się Gory (kopalnie), została najprawdopodobniej spalona podczas najazdu tatarskiego w XIII wieku. Parafia w Nowej Górze, należąca do dekanatu sławkowskiego, istniała już w 1276 roku (świadczy o tym dokument z kancelarii Bolesława Wstydliwego dot. lokowania na prawie magdeburskim wsi Przeginia, gdzie świadkiem był Jan syn Trojana „rector ecclesiae de Gory”). Wkrótce potem w 1335 roku miejscowość została siedzibą dekanatu nowogórskiego. Nowa Góra była miastem już w II połowie XIV wieku założonym na prawie magdeburskim[10]. Jest wspomniana przez Długosza w Liber Beneficiorum, gdzie kronikarz nazwał ją oppidum[10], czyli miasteczko, i wymienił, że posiada drewniany kościół. Pierwszy murowany kościół wzmiankowano w 1598 roku. Od średniowiecza osada była znana z górnictwa galmanu i srebra. Z tego też powodu holenderski kartograf Andreas Cellarius znał Nową Górę i wymienił ją w swoim Descriptio Poloniae (Amsterdam 1639)[10]. W czasach Jana Kazimierza wydobywano w Nowej Górze sporo rud ołowiu, z których odlewano kule armatnie. Król nadał mieszkańcom przywilej na odbywanie jarmarków raz w miesiącu jako zadośćuczynienie za dewastację okolicznych gruntów przy wydobywaniu ołowiu[10]. Króla Jana Kazimierza wspomina kolumna przez niego samego ufundowana i ustawiona na rynku w Nowej Górze. Przywilej królewski, wystawiony na pergaminie, był jeszcze na pocz. XX wieku przechowywany przez lokalną gminę[10]. Miasto wchodziło w 1662 roku w skład hrabstwa tęczyńskiego Łukasza Opalińskiego[11]. Pod koniec istnienia I Rzeczypospolitej Nowa Góra była ważnym ośrodkiem rzemieślniczo-produkcyjnym, skupiającym 63 rzemieślników, w tym 22 tkaczy i 21 garbarzy[12]. Miasteczko liczyło wówczas (ok. 1794 r.) 750 mieszkańców[13] i było głównym ośrodkiem targowym dóbr tenczyńskich, a także ważnym ośrodkiem wydobycia galmanu. Jednak w 1827 roku pozostały w Nowej Górze już tylko 2 kopalnie galmanu, sygnalizując zmierzch tej dziedziny eksploatacji w miasteczku[13]. W 1795 roku Nowa Góra została przyłączona do austriackiej Galicji, a w latach 1809–1815 należała do departamentu krakowskiego Księstwa Warszawskiego. Po pożarze w 1800 r. Nowa Góra, niegdyś drewniana, została odbudowana murowana z polecenia ks. Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej. Wydarzenie to upamiętniała marmurowa tablica umieszczona nad drzwiami drewnianego domu w rynku, zwanego ratuszem[14] (istniała jeszcze na pocz. XX wieku). Wielki pożar, poza zniszczeniem 1/3 zabudowy miasteczka[13], doprowadził do całkowitego upadku znaczenia gospodarczego Nowej Góry. W czasach Wolnego Miasta Krakowa miasteczko było prężnym ośrodkiem tkackim, lecz okres industrializacji w II połowie XIX wieku odebrał Nowej Górze podstawy jej egzystencji. Na dodatek przeprowadzenie linii kolejowej łączącej Kraków ze Śląskiem przez Krzeszowice, doprowadziło do odsunięcia Nowej Góry od głównych szlaków komunikacyjnych i przypieczętowało jej upadek gospodarczy. Nowa Góra utraciła znaczenie jako ośrodek handlowy, targowy i górniczy. Zjawiska te doprowadziły do stałej lub sezonowej migracji miejscowej ludności, która w poszukiwaniu pracy udawała się do okolicznych miejscowości (Siersza, Trzebinia) lub poza granice regionu. W latach 1815–1846 Nowa Góra należała do Wolnego Miasta Krakowa, a od 1846 do 1918 roku do Wielkiego Księstwa Krakowskiego. Od lat 60. XIX wieku do 1975 roku należała do powiatu chrzanowskiego (z przerwą w latach 1939–1945, kiedy Nowa Góra została włączona do Generalnego Gubernatorstwa). W latach 1973–1976 miejscowość była siedzibą gminy Nowa Góra.
Zabytki edytuj
Obiekt wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[15].
- Zespół kościoła parafialnego: kościół pw. św. Ducha, mur ogrodzeniowy z 4 bramkami (kaplicami) i stacjami Męki Pańskiej, drzewostan. Kościół neoromańsko-neogotycki, z lat 1885–1895 fundacji Potockich. Pierwotny kościół erygowany w roku 1313, spłonął w 1875 roku. Odbudowany został w 1885 roku wspólnymi siłami parafian i Potockich. Koszt odbudowy wyniósł 100 tys. koron[10]. Początkowo odbudowę prowadzono według projektu krakowskiego architekta Jacka Matusińskiego, lecz później wprowadzono szereg zmian w projekcie odbudowy i dzieło kontynuował krzeszowicki architekt Kazimierz Piotrowski[10]. Został poświęcony przez księcia biskupa krakowskiego Jana Puzynę 11 września 1896 roku[10]. Drewniana dzwonnica, która pamięta czasy świetności dawnego miasta, znajduje się w Nadwiślańskim Parku Etnograficznym (skansenie w Wygiełzowie).
Inne zabytki edytuj
- Kolumna Jana Kazimierza z XVII wieku, kamienna z barokowym posążkiem Jezusa Frasobliwego, dwukrotnie odnowiona (1807, 1959)[16] ustawiona na rynku. Ufundowana przez króla.
Religia edytuj
Na terenie wsi znajduje parafia rzymskokatolicka wraz z kościołem parafialnym oraz w przysiółku Łany Sala Królestwa Świadków Jehowy[17].
Kościół rzymskokatolicki edytuj
Świadkowie Jehowy edytuj
- Sala Królestwa – (zbór Ostrężnica) – Łany, ul. Polna 6[17]
Przypisy edytuj
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 87946
- ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-04].
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 816 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ Główny Urząd Statystyczny: Rejestr TERYT. [dostęp 2013-03-10].
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 54-55.
- ↑ Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 109.
- ↑ Joannis Długosz Senioris Canonici Cracoviensis, „Liber Beneficiorum”, Aleksander Przezdziecki, Tom II, Kraków 1864, s. 202.
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-11-18].
- ↑ a b c d e f g h Stanisław Polaczek: Powiat chrzanowski w W. Ks. Krakowskiem. Kraków 1914, str. 246
- ↑ Jacek Pielas, Podział latyfundium Łukasza Opalińskiego, marszałka nadwornego koronnego z lat 1668-1670, w: Inter maiestatem ac libertatem. Studia z dziejów nowożytnych dedykowane Profesorowi Kazimierzowi Przybosiowi, red. J. Stolicki, M. Ferenc, J. Dąbrowski, Kraków 2010, s. 158.
- ↑ Ziemia chrzanowska i Jaworzno, Kraków 1969, s. 206
- ↑ a b c Ziemia chrzanowska i Jaworzno, Kraków 1969, str. 207
- ↑ Stanisław Polaczek: Powiat chrzanowski w W. Ks. Krakowskiem. Kraków 1914, s. 245
- ↑ Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-11-27].
- ↑ Według napisu umieszczonego na kolumnie
- ↑ a b Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2022-06-16].
Bibliografia edytuj
- Stanisław Polaczek: Powiat chrzanowski w W. Ks. Krakowskiem. Kraków 1914.
- J. Szablowski: Powiat Chrzanowski. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. I, woj. krakowskie, zeszyt 4. Warszawa 1952, Państw. Inst. Sztuki.
- Ziemia chrzanowska i Jaworzno, Kraków 1969.
- Bronisław Rzepecki: Zarys historii Nowej Góry. Nowa Góra 2018.
Linki zewnętrzne edytuj
- Historia miejscowości. jura.eko.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
- Nowa Góra z Łomem, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 193.
- Nowa Góra, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 388.