Nowa Ziemia
Nowa Ziemia (ros. Новая Земля, Nowaja Ziemla) – grupa wysp na Oceanie Arktycznym należąca do Rosji (obwód archangielski). Leży w strefie klimatów okołobiegunowych.
 Zdjęcie satelitarne archipelagu | |
| Kontynent |
Europa |
|---|---|
| Państwo | |
| Obwód | |
| Akwen | |
| Wyspy | |
| Liczba wysp |
2 główne |
| Powierzchnia |
82 600 km² |
| Populacja (2020) • liczba ludności |
|
Mapa
| |
Położenie na mapie Arktyki  | |
 74°00′N 56°30′E/74,000000 56,500000
| |
Geografia edytuj
Położenie edytuj
Nowa Ziemia leży na północno-wschodnim krańcu Europy. Archipelag otaczają wody Morza Barentsa od zachodu i Morza Karskiego od wschodu.
Od kontynentu (ściślej: od wyspy Wajgacz) oddzielona jest cieśniną Karskie Wrota.
Wschodnim wybrzeżem Nowej Ziemi przebiega umowna granica między Europą a Azją, zaś północno-wschodni cypel – przylądek Flissingski – stanowi wysuniętą najdalej na wschód część Europy.
Powierzchnia edytuj
Powierzchnia wysp wynosi ponad 82,6 tys. km². Wyspy z północy na południe ciągną się na długości 925 km, zaś w najszerszym miejscu Wyspa Południowa w linii wschód-zachód ma szerokość 143 km.
Administracyjnie należą one do obwodu archangielskiego i stanowią odrębny rejon w jego ramach. Archipelag składa się z wielu wysp, wśród których największe to Wyspa Północna i Wyspa Południowa rozdzielone cieśniną Matoczkin Szar.
Około 25% powierzchni pokrywają lodowce. Ich średnia miąższość to 300 m. Główny lodowiec wysp ciągnie się na długości ok. 400 km i ma szerokość 70-75 km. W niektórych miejscach lodowiec kończy się dopiero na brzegu morza.
Z geologicznego punktu widzenia archipelag stanowi przedłużenie gór Ural, zatem powierzchnia wysp jest w większości górzysta (wys. do 1547 m n.p.m.).
Roślinność edytuj
Niepokryte lodem tereny Nowej Ziemi porasta roślinność tundrowa. Flora regionu jest dość bogata pod względem liczby występujących gatunków, zaś największe zróżnicowanie występuje w rejonie półwyspu Gusinyj Nos. W tamtej okolicy rośnie 197 gatunków i podgatunków roślin, spośród których 3 nie występują w żadnym innym miejscu na wyspach.
Miejscowa roślinność składa się z gatunków występujących w tundrach położonych na południu, gdzie klimat jest nieco łagodniejszy; większość to gatunki lubiące obszary podmokłe i silnie zabagnione.
Rosną tutaj liczne gatunki mchów i porostów, trawy i niewielkie krzewinki (znaczenie dla ludzkiej gospodarki mają m.in. moroszki i borówki brusznice). Rośnie tutaj także pewna liczba gatunków roślin kwiatowych, spośród których wymienić można np. siedmiopalecznik błotny. Brak jest natomiast drzew, pomijając formy karłowate (np. brzozy).
Fauna edytuj
Świat zwierzęcy wysp reprezentują głównie ptaki, zarówno pod względem liczby gatunków, jak i liczebności osobników. Wszystkie gatunki żyją tutaj jedynie w ciepłej połowie roku i na zimę odlatują na południe, zaś na Nową Ziemię przylatują w końcu maja i czerwcu na okres lęgowy. Żyją tutaj w dużej liczbie m.in. rybitwy, wydrzyki (tęposterny, ostrosterny i długosterny), sowa śnieżna, pardwa mszarna, nury, kaczki, gęsi (m.in. białoczelna i zbożowa), edredony, myszołów włochaty, oraz drobne wróblowe, wśród których można wymienić np. śniegułę. Spotyka się tutaj także łabędzie. Większość spośród wymienionych ptaków gnieździ się w okolicach podmokłych i zabagnionych, gdzie znajduje się obfitość pokarmu: ryb, bezkręgowców i roślinności wodnej.
Ze ssaków żyją tutaj m.in. lisy polarne (pieśce), niedźwiedzie polarne i lemingi.
W przybrzeżnych wodach żyją morskie ssaki: różne gatunki fok (np. foka wąsata), białuchy. Niegdyś liczba występujących tutaj gatunków fok była większa, jednak zostały one wytępione przez myśliwych. Także populacja morsów zachowała się tylko w północnej części archipelagu. Wody te obfitują także w rozmaite gatunki ryb.
W okresie wiosenno-letnim na lądzie występują także liczne gatunki owadów i innych bezkręgowców.
Klimat edytuj
Na wyspach panuje surowy, polarny klimat, jedynie na południowych skrawkach wysp występuje klimat typu subpolarnego. Lokalny klimat charakteryzuje się długą i chłodną zimą, z silnymi wiatrami, dochodzącymi do 50 m/s i burzami śnieżnymi oraz zamieciami. Zimą temperatury spadają do −40 °C. Dzięki opływającemu wyspy od zachodu ciepłemu prądowi morskiemu – Golfsztromowi temperatury powietrza w zimie są dużo wyższe, niżby wynikało to z położenia geograficznego archipelagu i wynoszą do ok. -14 °C (na południu) do ok. -22 °C (na północnym wschodzie).
Lato jest krótkie i chłodne. Średnia temperatura najcieplejszego miesiąca – sierpnia waha się 2,5 °C na północy do 6,5 °C w południowej części wysp. Umowne granice pór roku to:
- zima: listopad – kwiecień
- wiosna: maj – czerwiec
- lato: lipiec – sierpień
- jesień: wrzesień – październik
Średnio spada tutaj ok. 317 mm opadów, których maksimum przypada na okres od sierpnia do października.
Bogactwa naturalne edytuj
Na wyspach znajdują się złoża rud miedzi, cynku i ołowiu. Znajdują się tutaj także złoża węgla kamiennego.
Ludność edytuj
Stałą ludność wysp stanowi 2302 osób (2020; dane spisowe)[1].
Stali mieszkańcy zamieszkują wyłącznie Wyspę Południową. Największą i jedyną obecnie stale zamieszkiwaną osadą jest osiedle typu miejskiego Biełuszja Guba, liczące 1972 mieszkańców (2020). Administracyjnie w jej skład wchodzi też Rogaczowo, położone ok. 12 km od Biełuszjej Guby, gdzie znajduje się Baza lotnicza Amdierma-2. Niegdyś ok. 350 km na północ istniała także jeszcze jedna osada, wykorzystywana przez badaczy poszukujących surowców mineralnych.
Biełuszja Guba została założona w 1954 w związku z powstaniem poligonu atomowego. Obecnie osada przypomina inne rosyjskie miasteczka: jest tutaj cerkiew, szkoła, przedszkole, szpital (wojskowy), kilka sklepów i punktów usługowych (m.in. fryzjer i studio fotograficzne), basen, 3 hotele itd. Część z tej infrastruktury służy głównie przebywającym tutaj czasowo wojskowym. Ewenementem miasta jest nierównowaga demograficzna stałej populacji: mężczyźni stanowią aż 75,7%.
Stałymi mieszkańcami wysp jest też niespełna 100-osobowa populacja Nieńców, prowadząca półkoczownicze życie myśliwych i rybaków.
Ponadto przebywa tutaj czasowo zmienna liczba osób z personelu wojskowego i badawczego.
Historia edytuj
Do południowych części wysp jako pierwsi prawdopodobnie dotarli na przełomie XI i XII wieku ruscy i fińscy (Karelowie, Wepsowie) kupcy z Nowogrodu, jednak odkrycie to nie pociągnęło za sobą żadnych konsekwencji, jako iż arktyczny archipelag nie przedstawiał wartości ani jako miejsce osadnictwa, ani z gospodarczego punktu widzenia. Prawdopodobnie były one znane już wcześniej ludom ugrofińskim i samojedzkim. Pierwsza prawdziwie badawcza ekspedycja dotarła tutaj w 1553 r. Kierował nią Hugh Willoughby, szukający tzw. Przejścia Północno-Wschodniego. W 1596 roku Willem Barents jako pierwszy dotarł do północnego krańca archipelagu i przezimował na jego wschodnim wybrzeżu. Zmarł w trakcie drogi powrotnej 20 czerwca 1597 r. Tragiczne losy tej wyprawy stały się podstawą filmu Nova Zembla z 2011 roku.
Aż do XIX wieku Nowa Ziemia pozostawała bezludna i jedynymi ludźmi, jacy się na niej pojawiali, byli lądujący tu niekiedy norwescy i rosyjscy rybacy oraz myśliwi polujący na morskie ssaki, operujący na okolicznych wodach. Jakkolwiek wyspy nie przedstawiały żadnego znaczenia i były niezamieszkane, to jednak imperium Rosyjskie uważało je za część terytorium państwa; na tym tle pojawiały się niekiedy konflikty dyplomatyczne z Norwegią.
Dopiero w 2. połowie XIX w., w związku z ociepleniem się klimatu osiadło tutaj kilka rodzin nienieckich. Pierwsi osadnicy pojawili się w 1872, kolejna grupa 6 rodzin (24 osoby) została osadzona tutaj w 1877. W latach 80. XIX wieku ta niewielka kolonia stanowiła już stałą ludność regionu.
W 1905 przybył na Nową Ziemię z Archangielska polski geolog, zesłaniec polityczny Adam Marceli Piwowar, który podczas krótkiej wyprawy opisał wysoczyznę pokrytą lodowcami typu alpejskiego (Centralne Plateau Heima), liczne jeziora, które nazwał jeziorami Ekstama oraz wypływającą z tych jezior rzekę o długości 30 km, nazwaną przez niego rzeką Nałkowskiego. Ponadto ustalił dyslokacyjne pochodzenie cieśniny Matoczkin Szar oraz odkrył złoża węgla kamiennego i rud metali.
Pisarz Aleksander Sołżenicyn w Archipelagu GUŁag opisuje, że w czasach panowania reżimu sowieckiego Nowa Ziemia była jednym z miejsc zesłania dla osób oskarżonych z artykułu 58 o zazwyczaj rzekomą kontrrewolucję. Nie wrócił stamtąd nigdy żaden żywy zek [czyli więzień – przyp. cytującego]. Co się tam wydobywało, co budowało, jak się żyło, jak umierało, tego do dzisiejszego dnia nikt nie wie[2]. Stowarzyszenie Memoriał zbadało kwestię rzekomych łagrów stalinowskich na Nowej Ziemi i obecnie brak wzmianek o tym co niby wydobywano, budowano oraz brak naocznych świadków (o czym pisał Sołżenicyn) wskazują, że była to jedna z legend tej epoki, bo obozów pracy przymusowej na Nowej Ziemi nie było.[3]
Poligon atomowy i skażenie radioaktywne edytuj
7 września 1954 ZSRR założył tutaj swój poligon nuklearny. Pierwszą bombę zdetonowano w 1955, 30 października 1961 zdetonowano tam największy jak do tej pory ładunek nuklearny na świecie – "Car Bombę" (ros. Царь-бомба) o mocy 58 megaton. Od 1963, kiedy to zawarto porozumienie ze Stanami Zjednoczonymi o ograniczeniu prób nuklearnych, przeprowadzano tutaj tylko wybuchy podziemne, o znacznie mniejszej mocy ładunków. W sumie od 21 września 1955 r. do 24 października 1990 na poligonie tym przeprowadzono 135 prób atomowych, z czego nad powierzchnią ziemi 87, 1 – naziemny, 2 – nadwodne, 3 – podwodne i 42 podziemne.
Poligony atomowe:
- Czornaja Guba (ros. Чёрная Губа); współrzędne geograficzne: 70°42'N 54°36'E – wykorzystywany głównie w latach 1955-1962.
- Matoczkin Szar (ros. Маточкин Шар); współrzędne geograficzne: 73°24'N, 54°54'E – doświadczenia podziemne w latach 1964-1990
- Suchoj Nos (ros. Сухой Нос); współrzędne geograficzne: 73°42'N, 54°E – wykorzystywany w latach 1957-1962.
Ponadto doświadczenia z bronią nuklearną przeprowadzano też w innych miejscach archipelagu, gdyż oficjalnie poligon atomowy zajmował ponad połowę obszaru Nowej Ziemi. W wyniku tych doświadczeń w niektórych częściach wysp panuje skażenie radioaktywne. Wokół Nowej Ziemi znajdują się największe składowiska odpadów radioaktywnych na świecie.
Bibliografia edytuj
- Ciuk E., 1949, Adam Piwowar 1874-1939, Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, t. XIX, s. 237-240.
Linki zewnętrzne edytuj
- Северный испытательный полигон «Новая Земля». iss.niiit.ru. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-07-07)]. (w języku rosyjskim)
- Strona o Nowej Ziemi (w języku rosyjskim)
- Historia badań i osadnictwa na Nowej Ziemi (w języku rosyjskim)
Przypisy edytuj
- ↑ Таблица 5. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, муниципальных округов, городских и сельских поселений, городских населенных пунктов, сельских населенных пунктов с населением 3000 человек и более. rosstat.gov.ru, 31 grudnia 2022. [dostęp 2023-11-26]. (ros.).
- ↑ Aleksandr Sołżenicyn, Archipelag Gułag, wyd. polskie Poznań 2008, ISBN 978-83-7510-301-4
- ↑ S.Łarkow, F.Romanienko. Najbardziej północna wyspa Archipelagu GUŁAG (ros.)