Nowogrodziec

Nowogrodziec (tuż po wojnie Nowimburk, niem. Naumburg am Queis) – miasto leżące na Śląsku (Dolnym Śląsku), w województwie dolnośląskim, w powiecie bolesławieckim, siedziba władz gminy miejsko-wiejskiej Nowogrodziec. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. jeleniogórskiego.

Nowogrodziec

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ceramiczny wazon na rynku w Nowogrodźcu
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	dolnośląskie
Powiat	bolesławiecki
Gmina	Nowogrodziec
Prawa miejskie	1233
Burmistrz	Joanna Świder
Powierzchnia	16,1 km²
Wysokość	190-220 m n.p.m.
Populacja (01.01.2023) • liczba ludności • gęstość	4122 256,0 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 75
Kod pocztowy	59-730
Tablice rejestracyjne	DBL
Położenie na mapie gminy Nowogrodziec Nowogrodziec
Położenie na mapie Polski Nowogrodziec
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego Nowogrodziec
Położenie na mapie powiatu bolesławieckiego Nowogrodziec
51°12′04″N 15°23′08″E
TERC (TERYT)	0201044
SIMC	0936262
Urząd miejski Rynek 1 59-730 Nowogrodziec
Strona internetowa
BIP

Według danych GUS z 1 stycznia 2023 r. miasto liczyło 4122 mieszkańców (621. miejsce w kraju).

Położenie

Nowogrodziec położony jest w południowo-zachodniej części województwa dolnośląskiego w powiecie bolesławieckim nad Kwisą i Iwnicą. Miasto liczące nieco ponad 4 tys. mieszkańców rozłożone jest w dolinie rzeki, na obszarze Borów Dolnośląskich oraz na skraju Niziny Śląskiej. Miasto leży przy drodze wojewódzkiej nr 357 relacji Osiecznica–Radomierzyce oraz w odległości 4,5 km od drogi krajowej nr 94 (Wrocław–Zgorzelec). Oprócz tego z Nowogrodźca wybiegają drogi lokalne do Gierałtowa, Lwówka Śląskiego, Brzeźnika i Zebrzydowej.

Przez miasto przebiega linia kolejowa Jelenia Góra–Żagań. W mieście znajduje się czynna stacja kolejowa.

Historia

Zespół klasztorny magdalenek wraz z obwarowaniami, (XVIII-XIX w.)

Ratusz w Nowogrodźcu

Barokowa kolumna przed wejściem do kościoła pw. św. Pawła i Piotra

Nowogrodziec pomimo zniszczeń wojennych może poszczycić się wieloma zabytkami architektury.

Historia Nowogrodźca jest długa i zawiła. Pierwsi osadnicy – Bobrzanie dobrze wykorzystywali dogodne położenie grodu na wysokim wzniesieniu. Wzgórze, które opływają dwie rzeki Kwisa i Iwnica stanowiło dobry punkt kontrolny dla brodu, którym przeprawiali się kupcy zmierzający wzdłuż Kwisy w kierunku północnym. Stanowiło ono też świetny bastion obronny. Potwierdzeniem tego są znalezione stare monety i przedmioty rzymskie w mieście. Przez teren miasta i gminy przebiegał szlak "Via Regia" czyli "Królewska Droga". Był to szlak handlowy prowadzący z zachodu na wschód.

Nowogrodziec był związany w późniejszym okresie z dynastią Piastów Śląskich.

Miasto posiada długą tradycję miejską. W 2003 miasto obchodziło 770-lecie nadania praw miejskich, którymi cieszy się od 1233. Prawa miejskie miastu nadał książę Henryk Brodaty. Nowogrodziec był na przestrzeni wieków własnością książąt legnickich, głogowskich, świdnicko-jaworskich. Wraz z powstaniem na początku XIII wieku klasztoru nowogrodzieckiego, nastąpił dynamiczny rozwój kościoła jak i miasta. Mniszki z klasztoru dzięki swym staraniom doprowadziły do miasta wodę budując w 1500 wodociąg miejski. Najubożsi mieszkańcy Nowogrodźca mogli korzystać ze źródlanej wody za darmo. Współpraca klasztoru z miastem nie zawsze układała się dobrze. Dochodziło także do częstych niesnasek i kłótni, głównie o prawo połowu ryb w Kwisie, prawo do sądownictwa czy przywilej warzenia piwa.

Znaczenie miasta rosło w związku z obecnością na jego terenach złóż gliny. Znaczny rozwój miasta zapewniło także XV-wieczne prawo cechowe, które ustalało liczbę warsztatów jednego cechu w mieście. To tutaj przybyły z sąsiedniego Bolesławca Jonasz Anders założył swój warsztat. Nastąpiło to w 1547. Po tym okresie aż do XX wieku mieszkańcy utrzymywali się z produkcji wyrobów ceramicznych.

Nowogrodziec znajdował się najpierw pod panowaniem Polski, potem do śmierci księżnej Agnieszki w przyjaznym Polsce księstwie świdnicko-jaworskim.

Po wygaśnięciu piastowskiej linii książącej, miasto weszło pod panowanie korony Czeskiej. Właścicielami Nowogrodźca były rody von Landeskrone, von Rechenberg, von Haugwitz i von Warnsdorf. Od XVIII wieku miasto znajdowało się we władaniu Prus.

Nowogrodziec doświadczył w swej historii wielu katastrof i klęsk żywiołowych wśród których prym wiodły wielkie pożary i katastrofalne powodzie. Również zarazy i choroby nie omijały miasta. W 1527 dżuma zabiła niemal wszystkich mieszczan. Jedynymi ocalałymi z epidemii były trzy pary małżeńskie oraz mieszkańcy klasztoru. Wstrząśnięci nowi mieszkańcy miasta postanowili wybudować świątynię i nazwać ją Kościołem Ofiarowania. Kościół ten został ukończony dopiero w 1657, a do naszych czasów zachował się jedynie fragment fundamentów na cmentarzu komunalnym.

Nowogrodziec przez lata był też dewastowany przez działania wojenne. Miasto niszczone było przez Husytów w XV wieku, Szwedów w XVII wieku, także podczas wojen śląskich. Mimo to miasto szybko podnosiło się ze zniszczeń i odbudowywało.

W 1817 powstał pierwszy telegraf, a wkrótce potem przez Zebrzydową poprowadzono Dolnośląsko-Brandenburską Kolej Żelazną. Początek XX wieku zapisał się szybkim i dynamicznym rozwojem miasta, dużymi inwestycjami oraz znacznym poprawieniem standardu życiowego mieszkańców Nowogrodźca. Już w 1900 miasto otrzymało prąd elektryczny, a jako pierwsze zostały oświetlone główne arterie komunikacyjne miasta. Również w tym samym roku w mieście założono pierwsze linie telefoniczne. Równocześnie rozbudowywano się połączeń kolejowych. W 1903 ukończono linię z Lwówka Śląskiego przez Nowogrodziec do Żagania, a rok później, (1904), po dwóch latach budowy otwarto dworzec kolejowy.

Nowogrodziec przeszedł bez większych zniszczeń I wojnę światową, lecz olbrzymie zniszczenia przyniosła II wojna światowa. Większość zabytkowych domów i kamieniczek w centrum uległa zniszczeniu w wyniku zaciętych walk w lutym 1945. Te które ocalały wojenną pożogę w stanie nienaruszonym stoją do dzisiaj i są ozdobą nowogrodzieckiego rynku. Jednak te które były lekko zniszczone w wyniku działań wojennych zostały bezmyślnie wyburzone, a w ich miejsce postawiono nieciekawe, socjalistyczne bloki.

31 grudnia do Nowogrodźca włączono Ołdrzychów.

Zabudowa powojenna

Po wojnie Nowogrodziec rozwijał się wolniej. Powstało kilka inwestycji, nowe zakłady przemysłowe, instytucje kultury i oświaty. Miasto najpierw należało do województwa wrocławskiego (najpierw z siedzibą w Legnicy a potem we Wrocławiu. Do 1975 leżał w powiecie bolesławieckim. Reforma administracyjna z 1975 r. umieściła Nowogrodziec w nowo powstałym województwie jeleniogórskim. Ponowna reforma administracyjna z 1998 ponownie umieściła miasto w powiecie bolesławieckim województwa dolnośląskiego.

W 2000 w podnowogrodzieckiej wsi Wykroty uruchomiono specjalną strefę ekonomiczną.

W 2003 miasto Nowogrodziec obchodziło uroczyście 770-lecie nadania praw miejskich. Obecnie (styczeń 2023 r.) miasto liczy nieco ponad 4,1 tys. mieszkańców i jest lokalnym ośrodkiem usługowym, przemysłowym, i administracyjnym.

Demografia

Piramida wieku mieszkańców Nowogrodźca w 2014 roku.

Zabytki

Kościół św. Mikołaja

Słup milowy króla Augusta II z 1725 r.

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są:

• miasto (ośrodek historyczny)
• zespół klasztorny magdalenek, XVIII-XIX w.:
  • późnobarokowy kościół parafialny pw. św. Pawła i Piotra
  • ruina klasztoru Magdalenek z XIII w. (w 2015 zawaleniu uległa część otaczającego klasztor muru fortecznego z XVII wieku).
• mury obronne, pozostałości z ok. 1500 r.
• ratusz z 1795 roku, przebudowany w 1880 r.
• plebania, obecnie dom mieszkalny, ul. Kościelna (dec. Klasztorna) 1, z 1790 r.
• szkoła, obecnie plebania, ul. Kościelna 1, z 1766 r.
• kamieniczki przy okolicznych uliczkach rynku:
  • dom, ul. Kościelna 3, z XVIII w.
  • dom, Kościelna 15, z drugiej poł. XIX w.
  • dom mieszkalno-gospodarczy na Ołdrzychowie, ul. Ołdrzychowska 26, z pierwszej poł. XIX w.,
  • dom, ul. Szpitalna 10, z 1850 r.

inne zabytki:

• barokowa kamienna figura św. Jana Nepomucena
• wieża widokowa wybudowana w latach 1879-1890,
• kościół ewangelicki
• kościół św. Mikołaja
• plebania z 1726 roku
• kamienny drogowskaz z początku XIX wieku
• słup milowy Poczty Saskiej z 1725 r. z monogramem króla Polski Augusta II Mocnego (AR – łac. Augustus Rex, pol. Król August)
• cmentarz żołnierzy Armii Radzieckiej poległych w walkach z Niemcami w 1945 r. (222 groby)

Transport

Stacja kolejowa Nowogrodziec

Drogi

Przez Nowogrodziec przebiega droga wojewódzka nr 357 oraz drogi powiatowe w kierunku Bolesławca i Lwówka Ślaskiego.

Linie kolejowe

W miasteczku zlokalizowana jest stacja kolejowa na linia kolejowej nr 283.

Komunikacja publiczna

PKS

• PKS w Bolesławcu Sp. z o.o.
• PKS w Lubaniu Sp. z o.o. (obecnie pod nazwą PKS Voyager)

Prywatni przewoźnicy

• Auto-Linie
• Busiki S.C.

Gospodarka

Nowogrodziec jest lokalnym ośrodkiem usługowo-handlowym, i przemysłowym. W mieście nie ma wielu zakładów przemysłowych. Mimo to istnieje kilka większych podmiotów gospodarczych:

• Kopalnie Surowców Mineralnych "Surmin-Kaolin" S.A. – producent kaolinu dla przemysłu ceramicznego i szklarskiego
• Klinkiernia "Ołdrzychów" Sp. z o.o. – producent cegły klinkierowej
• Noelken sp. z o.o. – producent półproduktów do produkcji kosmetyków
• Przedsiębiorstwo Konserwacji Urządzeń Wodnych i Melioracyjnych "Meliobud" sp. z o.o. – wykonuje usługi wodne i melioracyjne

W pobliskiej wsi Wykroty utworzono podstrefę Nowogrodziec Kamiennogórskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej Małej Przedsiębiorczości S.A. w której działa kilka podmiotów:

• Ziołopex – producent przypraw i dodatków piekarsko-ciastkarskich, konfekcjonowanie bakalii
• Cerrys sp. z o.o. – producent farb i lakierów
• CM3 – producent metalowych kontenerów
• BDN Polska
• Weber Hydraulika – producent elementów metalowych i hydraulicznych
• HMS Polska – producent maszyn do obróbki galwanicznej płyt drukowanych
• Lovink Polska – usługi w zakresie emaliowania produktów używanych w gospodarstwie domowym

Oprócz tego w mieście istnieje szereg sklepów, punktów usługowych, kilka hurtowni, działają serwisy samochodowe. Istnieje poczta, ośrodek zdrowia, posterunek policji, stacja benzynowa.

Walory przyrodnicze

Park w centrum miasta

Nowogrodziec jest terenem atrakcyjnym pod względem przyrodniczym. Na terenie gminy Nowogrodziec znajduje się 17 pomników przyrody, które umiejscowione są na terenach czterech zabytkowych parków w Wykrotach, Zebrzydowej, Gościszowie i Gierałtowie. Najbardziej znanym pomnikiem przyrody jest "bluszcz kolejarzy" który oplata jedną ze ścian stacji PKP w Zebrzydowej.

Edukacja

W Nowogrodźcu istnieje możliwość zdobycia wykształcenia na poziomie przedszkolnym, podstawowym oraz gimnazjalnym. W mieście istnieje Szkoła Podstawowa im. Bolesława Chrobrego, Gimnazjum Miejskie w Nowogrodźcu oraz Przedszkole Samorządowe. Ogółem do tych szkół uczęszcza ponad 1100 uczniów. Nowogrodzieckie szkoły podstawowe i gimnazja realizują tzw. programy wychowawcze które maja na celu rozwijanie osobowości ucznia, jego poczucia silnej tożsamości. Oprócz tego w wielu szkołach prowadzone są liczne zajęcia pozalekcyjne, głównie sportowe ale także zajęcia z języka polskiego, matematyki czy plastyki. Ciekawe są zajęcia z informatyki czy prowadzone chóry dziecięce i młodzieżowe.

Kultura

Główną instytucją kulturalną i animatorem życia kulturalnego w Nowogrodźcu jest Gminne Centrum Kultury i Sportu. Prowadzi ono zajęcia w kilku sekcjach i stowarzyszeniach. Są to: sekcja języków obcych, sekcja karate, aerobik, tenis stołowy, klub młodzieżowy, chór, sekcja taneczna, koło harcerskie, sekcja gier zespołowych. GCKiS prowadzi i utrzymuje także Bibliotekę Publiczna Miasta i Gminy w Nowogrodźcu. Instytucja ta jest także organizatorem wielu imprez sportowo-kulturalnych wśród których najważniejsze to NOWOgrodziec NA FOLKOWO, Gminny Konkurs na Pisankę-Kraszankę, Kwietniowe spotkania na planszy, Dni Gminy Nowogrodziec, Dożynki Gminne, Bal Mikołajkowy, Bieg Uliczny Nowogrodzka Dziesiątka oraz Pečenica czyli Święto Pieczonego Prosiaka.

Sport i rekreacja

W Nowogrodźcu istnieje stadion miejski którym zarządza Gminne Centrum Kultury i Sportu. Centrum to organizuje także wiele imprez sportowych w mieście i gminie m.in. deblowy turniej tenisa stołowego, halowy turniej piłki nożnej o puchar Burmistrza Nowogrodźca, turniej szachowy, miniturniej koszykówki Kosz, turniej rzutek sportowych, halowa liga unihokeja. W Nowogrodźcu istnieje Miejski Klub Sportowy Chrobry Nowogrodziec, który został założony w 1948 roku.

Współpraca międzynarodowa

Miasta partnerskie:

• Großdubrau
• Srbac
• Przemyślany
• Lomnice nad Popelkou
• Gorzyce

Zobacz też

• powiat bolesławiecki
• województwo jeleniogórskie

Bibliografia

• Słownik geografii turystycznej Sudetów. Marek Staffa (redakcja). T. 2: Pogórze Izerskie (M-Ż). Wrocław: Wydawnictwo I-BiS, 2003, ISBN 83-85773-61-4.
• "Wędrówki po Dolinie rzeki Kwisy", 2004, Praca Zbiorowa, wydawca Związek Gmin Kwisa Lubań ISBN 83-918198-6-8

Linki zewnętrzne

• strona miasta
• oficjalna strona klubu Chrobry Nowogrodziec
• Naumburg nad Kwissą, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 934 .
• Nowogrodziec - Naumburg am Queis polska-org.pl