O ziołach i o mocy ich
O ziołach i o mocy ich[1] – polski zielnik o charakterze encyklopedycznym, opracowany przez Stefana Falimirza, wydany w Krakowie w drukarni Floriana Unglera w 1534 roku, pierwsze drukowane polskie dzieło o charakterze medycznym.
 Strona tytułowa pierwszego wydania | |
| Autor | |
|---|---|
| Tematyka | |
| Typ utworu | |
| Wydanie oryginalne | |
| Miejsce wydania | |
| Język | |
| Data wydania |
1534 |
| Wydawca | |
Historia edytuj
Dzieło skompilował dworzanin Stefan Falimirz[2], służył u Tęczyńskich w Kraśniku[3]. Pierwsza część to kompilacja popularnych dzieł typu Hortus Sanitatis[3] (Ogród zdrowia), które były popularne od końca XV wieku we Francji, Niemczech i Włoszech[2]. Pochodzenie treści pozostałych części nie zostało w pełni zbadane, jednak zdaniem Wiesława Wydry one również są kompilacją materiałów z różnych źródeł[2].
Był to na ówczesne czasy popularny zielnik[4]. Pierwsze wydanie ukazało się w oficynie Floriana Unglera w Krakowie w 1534 roku[5]. Drugie wydanie opublikowała wdowa po Florianie Unglerze w 1542 roku[6], wydanie trzecie opublikował Marek Szarffenberg, a wydanie czwarte w formacie folio opublikowali jego spadkobiercy w Krakowie w 1556 roku[6]. Wydanie piąte ukazało się w drukarni Mikołaja Szarffenberga również w formacie folio w 1568 roku nakładem Marcina Siennika[6].
Pomimo wielu wznowień w 2. połowie XIX wieku uważano, że nie zachował się żaden egzemplarz z kartą tytułową[5]. Publikację odnotował jednak Karol Estreicher w swojej Bibliografii Polskiej[5]. Jeden z egzemplarzy posiada Biblioteka Narodowa w Warszawie (sygn. SD XVI. Qu 1933)[4].
Charakterystyka edytuj
Pełny tytuł dzieła to: O ziołach i o mocy ich, o paleniu wódek z ziół, o olejków przyprawianiu, o rzeczach zamorskich, o zwierzętach, ptakach i rybach, o kamieniu drogim, o urynie, pulsie i o innych znamionach, o rodzeniu dziatek, o nauce gwiazdecznej, o stawianiu baniek i puszczaniu krwi, o rządzeniu czasu powietrza morowego, o lekarstwach doświadczonych na wiele niemocy, o nauce barwierskiej[6] (dzieło w zasadzie nie ma tytułu, na stronie tytułowej znajduje się jednak spis ksiąg[7]). Dzieło jest dedykowane Janowi Grabi z Tęczyna[6].
Książka została wydana w formacie quarto[6], złożono ją pismem gotyckim[6], ma dużą jak na swoje czasy objętość – 109 arkuszy[4]. Zawiera ponad 550 rycin[4]. Składa się z pięciu części, karty i składki każdej z nich są osobno liczbowane[8] (część I – 26 kart liczbowanych i 156 kart nieliczbowanych, część II – 23 karty, część III – 42 karty, część IV – 59 kart, część V – 159 kart[6]). Pierwsza część dotyczy botaniki[2], opisano w niej ponad 300 roślin[9].
Dzieło jest niejednolite gatunkowo, ma cechy zielnika (herbarza), poradnika zdrowotnego z elementami wykładu teoretycznego oraz traktatu medycznego, ma też charakter encyklopedii, oddaje staropolskie postrzeganie przyrody[2]. Opisano w nim własności roślin występujących w Polsce i poza nią, a także własności innych substancji, np. mięsa ryb[2] czy przypraw[10] (po raz pierwszy w polskiej literaturze pojawia się np. bursztyn[11]). Julian Bartoszewicz uznał je za pierwsze polskie dzieło lekarskie[5]. Współcześnie także jest uznawane za pierwszy drukowany polski tekst medyczny, pomimo, że jego autorem nie był lekarz[12]. Zawiera ono bowiem 9252[13] jednostki znaczeniowe z zakresu słownictwa lekarskiego[14].
Przypisy edytuj
- ↑ Stefan Falimirz (I poł. XVI w.) [online], Bestiariusz, 28 kwietnia 2021 [dostęp 2024-05-06] (pol.).
- ↑ a b c d e f Jakóbczyk-Gola 2019 ↓, s. 260.
- ↑ a b Franciszek Ksawery Prek, Czasy i ludzie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1959, s. 151.
- ↑ a b c d Jakóbczyk-Gola 2019 ↓, s. 259.
- ↑ a b c d Juljan Bartoszewicz, Historja literatury polskiej potocznym sposobem opowiedziana, Kraków: Nakładem Kazimierza Bartoszewicza, drukiem W. Korneckiego, 1877, s. 86.
- ↑ a b c d e f g h Bibliografia rolniczo-technologiczna polska. Wiek XVI, [w:] Encyklopedya rolnicza: wydawana staraniem ̇ł nakładem Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie, Druk K. Kowalewskiego, 1890, s. 328.
- ↑ Andrzej Karpiński, Wśród córek Eskulapa: szkice z dziejów medycyny i higieny w Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku, Wydawn DiG, 2009, s. 13, ISBN 978-83-7181-598-0.
- ↑ Jakóbczyk-Gola 2019 ↓, s. 259-260.
- ↑ Lucyna Agnieszka Jankowiak, Słownictwo medyczne Stefana Falimirza: Początki polskiej renesansowej terminologii medycznej, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Instytut Slawistyki PAN, 2005, s. 14, ISBN 978-83-89191-37-3.
- ↑ Jakóbczyk-Gola 2019 ↓, s. 261.
- ↑ Agata Świerzowska, Bursztyn, koral, gagat: symbolika religijna i magiczna, Nomos, 2003, s. 65, ISBN 978-83-88508-48-6.
- ↑ Studia z filologii polskiej i słowiańskiej, t. 44, Państwowe Wydawn Naukowe, 2009, s. 86.
- ↑ Jolanta Migdał, Ad perpetuam rei memoriam: profesorowi Wojciechowi Ryszardowi Rzepce z okazji 65. urodzin, Wyd. "Poznańskie Studia Polonistyczne", 2005, s. 469, ISBN 978-83-88176-56-2.
- ↑ Studia z filologii polskiej i słowiańskiej, t. 44, Państwowe Wydawn Naukowe, 2009, s. 76.
Bibliografia edytuj
- Aleksandra Jakóbczyk-Gola, Gabinety i ogrody: Polskie nowożytne traktaty architektoniczne wobec kultury kolekcjonowania, Muzeum Historii Polski, 2019, ISBN 978-83-65248-31-2.