Okrzyn jeleni

Okrzyn jeleni
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	selerowce
Rodzina	selerowate
Rodzaj	laser
Gatunek	okrzyn jeleni
	Nazwa systematyczna
	Laser archangelica (Wulfen) Spalik & Wojew.; Taxon 65: 579 (2016)
Synonimy
	Laserpitium archangelica Wulfen; Laserpitium chironium Scop.;
	Laserpitium archangelica Wulfen; Laserpitium chironium Scop.;
	Multimedia w Wikimedia Commons

Okrzyn jeleni^[4] (Laser archangelica (Wulfen) Spalik & Wojew.) – gatunek rośliny z rodziny selerowatych.

Rozmieszczenie geograficzne edytuj

Rośnie w górach środkowej i południowo-zachodniej Europy. W Polsce stwierdzono jego występowanie tylko w Karpatach i to tylko w dwóch miejscach: na Babiej Górze (skąd podawany jest od dawna) oraz na Malinowskiej Skale w Beskidzie Śląskim (stwierdzony w 2003 r.)^[5].

W masywie Babiej Góry okrzyn jeleni występuje na północnych stokach góry, z reguły w trudno dostępnych miejscach w strefie górnej granicy lasu, w większości pomiędzy 1350 a 1400 m n.p.m.^[6] Największe skupiska znajdują się pod Sokolicą, w dolinie Markowego Potoku (gdzie schodzi on aż poniżej Górnego Płaju, tj. do ok. 1050 m n.p.m.)^[7]. Rośnie też pod Kępą, poniżej Izdebczysk i na Borsuczych Skałach. Stanowisko w dolinie Cylowego Potoku nie zostało potwierdzone^[5]. W 2015 r. na czterech wyżej wymienionych stanowiskach naliczono łącznie 182 osobniki tego gatunku^[8].

Stanowisko w Beskidzie Śląskim znajduje się na wysokości 965–990 m n.p.m., na stromym stoku doliny Potoku Malinowskiego, w obszarze rozległego, aktywnego osuwiska wytworzonego na łupkowym podłożu^[9].

Morfologia edytuj

Łodyga: Gruba, bruzdowana, sięgająca blisko 2 m wysokości, silnie kosmato owłosiona. Ma puste międzywęźla i wyraźne węzły^[5].
Liście: Dwu- lub trzykrotnie pierzaste, z rozdętymi pochwami. Na dolnej stronie szorstko owłosione. Poszczególne listki jajowate z klinowatą nasadą i nierówno ząbkowanymi brzegami. Końcowe listki 3-klapowe^[10].
Kwiaty: Drobne, białe lub różowawe, zebrane w baldach złożony złożony z 10–20 (rzadko więcej) szorstko owłosionych promieni^[5].
Owoce: Rozłupnia rozpadająca się na dwie niełupki, barwy brunatnej.

Biologia i ekologia edytuj

Rozwój: Bylina, hemikryptofit. Po wykiełkowaniu przez kilka lat nad ziemią widoczne są tylko okazałe liście, zebrane w przyziemną rozetę. Po wydaniu owoców roślina obumiera. Rozmnaża się tylko przez nasiona. W czasie badań przeprowadzonych w latach 1983–1995 w ogrodzie w Zawoi pod Babią Górą stwierdzono, że kiełkuje 48–58% nasion. Wykiełkowane siewki najwcześniej zakwitły po 4 latach (1–9% siewek), najliczniej w piątym (4–31%) i szóstym roku (9–42%). Ostatnie zakwitły dopiero w 10 roku życia. Jeden osobnik wytwarza 4–15 tysięcy nasion. Są ciężkie i rozsiewają się samorzutnie w niewielkiej odległości od macierzystej rośliny (barochoria)^[5].
Siedlisko: Na Babiej Górze rośnie w jarzębinowych zaroślach oraz w zaroślach kosodrzewiny i ziołorośli w reglu górnym i na jego granicy z kosodrzewiną^[5]. Na Malinowskiej Skale w strefie regla dolnego w ziołoroślach reprezentowanych przez zespół parzydła leśnego i omiegu górskiego Arunco-Doronicetum austriaci oraz zespół lepiężnika białego Petasitetum albi, a także w jaworzynie karpackiej Sorbo aucupariae-Aceretum pseudoplatani^[9].

Zagrożenie i ochrona edytuj

Kategorie zagrożenia gatunku:

Kategoria zagrożenia w Polsce według Czerwonej listy roślin i grzybów Polski (2006)^[11]: R (rzadki); 2016: CR (krytycznie zagrożony)^[12].
Kategoria zagrożenia w Polsce według Polskiej Czerwonej Księgi Roślin^[13]: CR (critical, krytycznie zagrożony).

Na Babiej Górze w latach 2001–2002 naturalne skupiska okrzynu jeleniego liczyły od kilku do kilkudziesięciu okazów. Znajdują się w ściśle chronionych obszarach Babiogórskiego Parku Narodowego, na dokładkę w miejscach oddalonych od szlaków turystycznych i trudno dostępnych. Zabezpieczone są więc przed zniszczeniem przez ludzi. Mogą jednak zaniknąć w wyniku naturalnych procesów, np. w wyniku zarośnięcia ich siedlisk przez zarośla lub las. Zagrażają im także występujące na Babiej Górze osuwiska skalne oraz zgryzanie pędów przez jelenie.

Stanowisko na Malinowskiej Skale również znajduje się z dala od dróg i ścieżek leśnych. W 2003 r. rosło tutaj 8 osobników kwitnących i kilkadziesiąt płonnych^[5]. W roku 2011 zaobserwowano tu 37 osobników, w tym 4 kwitnące. Siedlisko zajmowało obszar ok. 9 arów^[9].

Symbolika edytuj

Okrzyn jeleni został uznany za symbol Babiogórskiego Parku Narodowego. Uprawiany jest w Ogrodzie Roślin Babiogórskich w Ośrodku Edukacyjnym Babiogórskiego Parku Narodowego w Zawoi Markowej^[14].

Przypisy edytuj

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-01] (ang.).
↑ ^a ^b Laser archangelica (Wulfen) Spalik & Wojew., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-11-05] .
↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 106, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008, s. 273–275. ISBN 978-83-89648-71-6.
↑ Florian Celiński, Teofil Wojterski: Szata roślinna Babiej Góry, w: "Park narodowy na Babiej Górze. Przyroda i człowiek". Warszawa-Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983. ISBN 83-01-04137-4.
↑ Teofil Wojterski: Babia Góra. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978.
↑ Mażul Maciej. Babiogórski Park Narodowy w 2015 r., W: "Wierchy" R. 81 (2015), Wyd. Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK, Kraków 2017, ISSN 0137-6829, s.190-193
↑ ^a ^b ^c Parusel Jerzy B.: Okrzyn jeleni w województwie śląskim, w: "Przyroda Górnego Śląska" nr 97, jesień 2019, s. 16
↑ Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
↑ Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
↑ Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.
↑ Danuta Ptaszycka-Jackowska (red.): Światy Babiej Góry. Zawoja: Babiogórski Park Narodowy i Wydawnictwo "Grafikon", 2001. ISBN 83-88744-02-X.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-01] (ang.).

[powo-3] Laser archangelica (Wulfen) Spalik & Wojew., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-11-05] .

[checklist-4] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 106, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[K-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008, s. 273–275. ISBN 978-83-89648-71-6.

[6] Florian Celiński, Teofil Wojterski: Szata roślinna Babiej Góry, w: "Park narodowy na Babiej Górze. Przyroda i człowiek". Warszawa-Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983. ISBN 83-01-04137-4.

[7] Teofil Wojterski: Babia Góra. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978.

[8] Mażul Maciej. Babiogórski Park Narodowy w 2015 r., W: "Wierchy" R. 81 (2015), Wyd. Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK, Kraków 2017, ISSN 0137-6829, s.190-193

[P-9] Parusel Jerzy B.: Okrzyn jeleni w województwie śląskim, w: "Przyroda Górnego Śląska" nr 97, jesień 2019, s. 16

[szafer-10] Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.

[11] Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.

[12] Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[13] Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.

[14] Danuta Ptaszycka-Jackowska (red.): Światy Babiej Góry. Zawoja: Babiogórski Park Narodowy i Wydawnictwo "Grafikon", 2001. ISBN 83-88744-02-X.

[4]

[1]

[2]

[3]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]