Wikipedia

Olbrzymka

rodzaj roślin

Olbrzymka[4] (Cyathea) – rodzaj paproci z rodziny olbrzymkowatych. Liczba zaliczanych tu gatunków zależy od ujęcia rodzaju, które jest bardzo zmienne u różnych autorów. Nierzadko uznaje się, że jest to jedyny rodzaj w obrębie olbrzymkowatych i zalicza się tu wszystkie należące do niej gatunki tj. ok. 650[5][6]. W systemie Smitha i in. z 2006 był to jeden z 5 rodzajów[7], a w systemie PPG I z 2016 – jeden z trzech rodzajów z ok. 265 gatunkami[2]. Stale odkrywane są też nowe gatunki, np. tylko z Peru w 2017 opisano ich 11[8]. Są to paprocie drzewiaste rozpowszechnione na wszystkich kontynentach w strefie międzyzwrotnikowej z centrum zróżnicowania w tropikach amerykańskich i na wyspach Oceanu Spokojnego, mniej licznie reprezentowane w Afryce (14 gatunków). Na półkuli południowej sięgają wysp subantarktycznych, ale na półkuli północnej brak ich w strefie klimatu umiarkowanego[6].

Olbrzymka
Ilustracja
Cyathea arborea
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

telomowe

Gromada

naczyniowe

Klasa

paprocie

Podklasa

paprotkowe

Rząd

olbrzymkowce

Rodzina

olbrzymkowate

Rodzaj

olbrzymka

Nazwa systematyczna
Cyathea J. E. Smith
Mém. Acad. Roy. Sci. (Turin) 5: 416. 1793[3]
Typ nomenklatoryczny

C. arborea (Linnaeus) J. E. Smith[3]

Synonimy
  • Alsophilaceae, Presl, 1847
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Cyathea dealbata
Blaszka liścia Cyathea dealbata
Cyathea caracasana

Są to paprocie naziemne, rzadko epifityczne[5]. Spotykane są często w górskich lasach mglistych, rzadko wchodząc w strefę roślinności alpejskiej. Liczne gatunki rosną także w podszycie lasów wilgotnych, często w wąwozach. Niektóre gatunki zasiedlają tereny otwarte, w tym mokradła[6]. Wiele gatunków bardzo szybko porasta luki powstające w lasach i poręby[5]. Paprocie te przyrastać mogą 30 cm na wysokość rocznie[9].

Pnie olbrzymek wykorzystywane bywają jako materiał konstrukcyjny, wydrążone używane są jako ule. Bogate w skrobię wnętrze pni bywa wykorzystywane jako pożywienie lub karma dla świń, posiekane zewnętrzne części pni używane są jako podłoże dla uprawy storczyków. Niektóre gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne i wykorzystywane jako rośliny lecznicze[5].

Nazwa rodzaju utworzona została od greckiego słowa κυαθος (kyathos) oznaczającego „filiżankę/kielich” w nawiązaniu do kształtu zawijki otaczającej zwykle u tych roślin kupki zarodni[9].

Morfologia edytuj

 
Cyathea delgadii
 
Cyathea howeana
 
Cyathea microdonta
Pokrój
Paprocie drzewiaste zwykle osiągające duże rozmiary, rzadziej średniej wielkości[6], o średnicy pnia do 20 cm[9]. Do rodzaju należy prawdopodobnie najwyższa paproć drzewiasta – C. brownii osiągająca ponad 20 m wysokości[5]. Pęd zwykle silnie wydłużony i wzniesiony, cienki lub tęgi[6], zwieńczony pióropuszem pierzasto podzielonych liści, co nadaje tym roślinom wygląd podobny do palm[10]. Pęd w górnej części pokryty jest łuskami[6]. Ponieważ pędy paproci nie mają możliwości przyrostu wtórnego na grubość – mechanicznie wzmacniane są przez bardzo liczne korzenie przybyszowe, które wraz z trwałymi nasadami liści tworzą zbitą okrywę pędu, wzmacniającą go od zewnątrz[10]. U niektórych gatunków poza nasadą zachowują się także osie liści, które zwisając wzdłuż pnia tworzą osłaniającą go „suknię”, chroniącą górną część pnia z pąkiem szczytowym przed pnączami i epifitami[5]. Pęd rzadko się dzieli, zwykle jeszcze pod powierzchnią gruntu[6] (jedynym wyjątkiem z pniem rozwidlającym się nad powierzchnią jest C. tuyamae)[5].
Liście
Skupione w formie pióropusza na szczycie pędu[6], osiągające do 4 m długości[10]. Oś liścia tęga, zwykle owłosiona i zawsze pokryta łuskami, często wyrastającymi na różnego rodzaju brodawkowatych lub kolczastych wyrostkach. Blaszka liściowa jest pierzasto podzielona, zwykle co najmniej podwójnie. Pokryta jest przynajmniej za młodu włoskami i łuskami, od spodu u niektórych gatunków sinego koloru[6].
Zarodnie
Skupione na spodniej stronie liści w kupki (sori), rozwijające się na żyłkach przewodzących, zwykle w ich rozwidleniach[6]. W przeciwieństwie do paproci drzewiastych z rodziny diksoniowatych sori znajdują się na obrzeżach listków i mają kształt okrągły lub eliptyczny[11]. Zarodnie są zwykle liczne, drobne i okryte zawijką wyrastającą dookoła u ich nasady[6].

Systematyka edytuj

 
Cyathea pungens w podszycie lasu w Brazylii

Rodzaj należy do rodziny olbrzymkowatych Cyatheaceae Kaulf.[7][5][6][2] Jego ujęcie jest jednak bardzo różne u różnych autorów i w różnych systemach. W obrębie rodziny wyróżniany bywa jako jedyny i obejmuje wówczas wszystkie 650 gatunków należących do rodziny[5][6]. Był też wyróżniany jako jeden z 3, 5, 6 rodzajów[6]. W 2007 na podstawie badań molekularnych zaproponowano podział rodziny na trzy monofiletyczne rodzaje[11] i takie ujęcie przyjęte zostało w systemie klasyfikacyjnym paproci PPG I z 2016[2]. Zgodnie z tym ujęciem do rodzaju tego zaliczanych jest około 265 gatunków opisywanych w przeszłości m.in. w takich rodzajach jak: Actinophlebia C.Presl; Chnoophora Kaulf.; Cnemidaria C.Presl; Cnemidopteris Reichenb.; Cormophyllum Newm.; Disphenia C. Presl; Hemitelia R.Br.; Hemistegia C.Presl; Hymenophyllopsis K.I.Goebel; Microstegnus C.Presl; Trichopteris C.Presl; ×Cyathidaria Caluff. Wyodrębniane jako osobne rodzaje są natomiast Sphaeropteris Bernh. i pierzastka Alsophila R.Br.[2]

Wykaz gatunków[12]

Przypisy edytuj

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).
  2. ↑ a b c d e The Pteridophyte Phylogeny Group, A community-derived classification for extant lycophytes and ferns, „Journal of Systematics and Evolution”, 54 (6), 2016, s. 563–603, DOI: 10.1111/jse.12229.
  3. ↑ a b Cyathea. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2020-06-02].
  4. ↑ Jolanta i Karol Węglarscy: Rośliny dalekiej Azji. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 2006, s. 27-28. ISBN 83-60247-27-7.
  5. ↑ a b c d e f g h i David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 261, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n K.U.Kramer, P.S. Green (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. I. Pteridophytes and Gymnosperms. Berlin, Heidelberg, New York, London, Paris, Tokyo, Hongkong, Barcelona: Springer-Verlag, 1990, s. 98-99. ISBN 0-387-51794-4.
  7. ↑ a b Smith, A. R., K. M. Pryer, E. Schuettpelz, P. Korall, H. Schneider & P. G. Wolf. A classification for extant ferns. „Taxon”. 55 (3), s. 705–731, 2006. (ang.). 
  8. ↑ Adrian Tejedor, Gloria Calatayud. Eleven New Scaly Tree Ferns (Cyathea: Cyatheaceae) from Peru. „American Fern Journal”. 107, 3, s. 156-191, 2017. DOI: 10.1640/0002-8444-107.3.156. 
  9. ↑ a b c Sue Olsen: Encyclopedia of Garden Ferns. Portland, Or.: Timber Press, 2007, s. 181-183. ISBN 978-0-88192-819-8.
  10. ↑ a b c Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 591. ISBN 83-214-1305-6.
  11. ↑ a b Korall, P., D.S. Conant, J.S. Metzgar, H. Schneider, and K.M. Pryer. 2007. A molecular phylogeny of scaly tree ferns (Cyatheaceae). American Journal of Botany 94(5): 873-886.
  12. ↑ Cyathea Sm.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-06-02].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Olbrzymka&oldid=70133735”