Orfeusz i Eurydyka (opera)

Orfeusz i Eurydyka (wł. Orfeo ed Euridice, fr. Orphée et Eurydice) – opera w trzech aktach, skomponowana przez Christopha Willibalda Glucka, do której libretto napisał Ranieri de’ Calzabigi. Baśń muzyczna oparta na micie o Orfeuszu. Premiera miała miejsce w 1762 r. w Wiedniu, w 1774 wystawiono ją w zmodyfikowanej wersji francuskiej. W Polsce po raz pierwszy wystawiono ją w Warszawie w roku 1776.

Orfeusz i Eurydyka

Orfeo ed Euridice [Orphée et Eurydice]

Rodzaj	opera
Muzyka	Christoph Willibald Gluck
Libretto	Ranieri de’ Calzabigi [Pierre Louis Moline]
Liczba aktów	3
Język oryginału	włoski i francuski
Data powstania	1762
Prapremiera	5 października 1762, Wiedeń 2 sierpnia 1774, Paryż

Historia utworu

Orfeusz i Eurydyka to trzydziesta opera w dorobku Glucka. Za pośrednictwem Giacoma Durazzo, dyrektora teatrów wiedeńskich w latach 1754-1764, Gluck poznał choreografa i kompozytora Gaspara Angioliniego i librecistę Ranieriego de’ Calzabigi. Wspólnie stworzyli balet Don Juan (1761), Po czym sięgnęli po temat Orfeusza szukającego w zaświatach żony. Premiera utworu 5 października 1762 roku, w wiedeńskim Burgtheater, odniosła pewien sukces, choć jak twierdził później Calzabigi, twórcy zawdzięczali go przede wszystkim wykonawcy głównej roli wielkiemu kastratowi Gaetanowi Guadagniemu. Sztuka została wznowiona w Wiedniu w 1763 roku, po czym doczekała się wystawienia w Parmie w 1769 roku, gdzie rola Orfeusza została przetransponowana na sopran dla kastrata Giuseppe Millico. W Londynie wystawiono utwór w 1770 z Guadagnim w roli głównej, ale w wersji skróconej i uzupełnionej przez Johanna Christiana Bacha. W 1771 roku wystawiono go w Bolonii i Florencji, w 1776 roku Haydn poprowadził go w Esztercházie. W następnych latach był wystawiany z przeróbkami w Sztokholmie, Monachium i w Neapolu. Rolę Orfeusza śpiewali legendarni kastraci Giusto Fernando Tenducci i Girolamo Crescentini.

Po paryskim triumfie Ifigenii w Aulidzie w 1774 roku, kiedy po śmierci Ludwika XV na znak żałoby zamknięto teatry paryskie, Gluck zdecydował się na umieszczenie na afiszu bardziej odpowiedniego w tej sytuacji Orfeusza i Eurydyki. Rola Orfeusza została przetransponowana, zgodnie z francuską tradycją, na tenor (haute-contre). Gluck przeredagował też partyturę, dopisując nowe stronice. Triumf nowej wersji utworu, dedykowanej Marii Antoninie, przyćmił nawet wcześniejszy sukces Ifigenii w Aulidzie. Orfeusz i Eurydyka został wystawiony 47 razy, do 1838 roku – 299 razy. Po Josephie Legros, w roli tytułowej występowali Louis (1812) i Adolphe (1831) Nourritowie, a po nich Robert Duprez (1835). Po 1838 roku wersja francuska zniknęła z repertuaru.

Utwór był dalej grany w przeróbce Berlioza, dokonanej z inicjatywy Lèona Carvalho dla Pauline Viardot (Théâtre Lyrique, premiera 19 listopada 1859). Wersja ta została przejęta przez Opéra-Comique w 1896 roku i dotrwała tam do 1970, dając możliwość obsadzania w roli głównej zarówno mezzosopranów i altów (Marie Delna, Jeanne Gerville-Réache, Rose Caron, Claire Croiza, Rita Gorr), co tenorów (Fernand Ansseau, Joseph Rogatchevsky) i barytonów (Michel Llado, Yves Bisson, Gabriel Bacquier). Pod koniec XIX wieku świat podbiła wersja Berlioza przetłumaczona na włoski w wykonaniu wielkich altów i mezzosopranów (Maria Olszewska, Sigrid Onégin, Kerstin Thorborg, Louise Kirkby-Lunn, Clara Butt, Kathleen Ferrier, Elisabeth Höngen, Giulietta Simionato, Shirley Verrett, Maureen Forrester, Marilyn Horne). Równolegle była grana wersja „gluckowska”, oparta na oryginale wiedeńskim z paryskimi dodatkami. Toscanini dwukrotnie wystawił operę w La Scali (1907, Maria Gay; 1924, Fanny Anituá) i dwukrotnie w Metropolitan Opera (1910-12, Marie Delna i Margaret Matzenauer). W Metropolitan Opera prowadzili po nim ten utwór Bruno Walter (1941, Kerstin Thorborg) i Pierre Monteux (1955, Risë Stevens), w La Scali Wilhelm Furtwängler (1951, Fedora Barbieri). W imię realizmu rola Orfeusza została przetransponowana na głos zupełnie przez Glucka nieprzewidziany – na baryton, pozwalając wystąpić w roli głównej Dietrichowi Fischer-Dieskau, Hermannowi Preyowi i Andrzejowi Hiolskiemu. Oryginalne wersje Glucka były do niedawna rzadkością. W 1937 roku Fritz Reiner wystawił w Covent Garden oryginalną wersję francuską, zaśpiewaną przez André Burdino.

Osoby i pierwsza obsada

Ch.W. Gluck

Rola	Głos	Premiera w wersji włoskiej 5 października 1762	Premiera w wersji francuskiej 2 sierpnia 1774
Orfeusz, mityczny śpiewak i poeta	alt tenor lub mezzosopran	Gaetano Guadagni	Joseph Legros
Eurydyka, żona Orfeusza	sopran	Lucia Clavereau	Rosalie Levasseur
Amor, bóg miłości	sopran	Marianna Bianchi	Sophie Arnould
Szczęśliwy Cień	sopran

pasterze, pasterki, nimfy, furie, duchy elizejskie

Streszczenie

Akt I

Orfeusz po śmierci żony rozpacza w gaju oliwnym nad jej grobem, do którego przybywają nimfy i pasterze, by oddać jej hołd. Wzruszony Zeus daje śpiewakowi za pośrednictwem Amora zezwolenie, by udał się do piekieł i wyprowadził żonę z powrotem do świata żywych. Orfeuszowi w drodze powrotnej przed wyjściem z podziemi nie będzie jednak wolno spojrzeć na Eurydykę. Orfeusz schodzi do piekieł.

Akt II

Chór furii wita Orfeusza u bram piekieł, nad brzegiem Kocytu. Śpiewak daremnie stara się wzruszyć swoim śpiewem tańczące furie. Zrozpaczony uderza w struny swej liry. Jego śpiew porusza najokrutniejsze z upiorów. W wersji z 1774 pojawia się ponadto scena na Polach Elizejskich, gdzie Eurydyka zażywa rajskich rozkoszy otoczona przez Szczęśliwe Cienie. Orfeusz staje pomiędzy nimi. Na jego widok Eurydyka podbiega do niego.

Akt III

Orfeusz i Eurydyka (1864, autor: Frederic Leighton)

Wracając na ziemię Orfeusz jest wierny warunkowi Zeusa, niepokój jednak targa Eurydyką, która nie tylko wątpi w miłość męża, ale zaczyna słabnąć. Czyni mu wyrzuty. Orfeusz odwraca się i w tym momencie traci ją ponownie. Gdy zdesperowany próbuje odebrać i sobie życie, zostaje powstrzymany przez Amora, który wbrew mitom, za to zgodnie z tendencjami z czasów Glucka, przywraca do życia małżonkę Orfeusza.

O operze

Opera Glucka cechuje się zróżnicowaniem schematu recytatywów, odrzuceniem arii da capo i zwiększeniem roli orkiestry. Warstwa muzyczna jest tu już bezpośrednio zależna od treści, chór i balet zaś są wkomponowane w tok akcji. Mit o Orfeuszu w operze był opracowywany wielokrotnie, dobrym przykładem jest tu choćby jedna z pierwszych oper w ogóle – Orfeusz Claudia Monteverdiego, jednak opera Glucka odbiła się równie szerokim echem. Muzycznie cytował ją w swojej operetce Orfeusz w piekle nawet Jacques Offenbach.

Bibliografia

• Piotr Kamiński: Tysiąc i jedna opera. T. 1. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Muzyczne SA, 2008. ISBN 978-83-224-0899-5.
• Józef Kański: Przewodnik operowy. Kraków: PWM, 2008. ISBN 978-83-224-0721-9.brak strony w książce